Лъапсэ зиIэм шъхьапи ыгъотыщт.

ъапсэ зиIэм шъхьапи ыгъотыщт. Анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетмэ ащыщэу адыгэм ылъапсэ лIэшIэгъумэ куу дэдэу ахэхьэ. Лъэпкъ тарихъым икущэрэхъ шъхьаси, къэгъази имыIэу ыпэкIэ лъэкIуатэ. Зэманым лъэпкъышхоу щыIагъэм гушъхьэлэжьыгъэ куурэ кIэн байрэ къыпкъырыкIыгъ. Гукъао нахь мышIэми, къытэкIугъ уахътэ тишэн-зекIокIэ шIагъомэ икъоу уасэ афэтымышIэу, тыбзэ пыдзыкI тшIэу. Ау непэ лъэпкъым зиужьыжьыным фэшIкIэ, бжьыпэзехьи, шIэныгъэлэжьи, сатыушIи, хъарзынэщ лэжьакIуи, мэкъумэщышIи, кIэлэегъаджи – зэкIэхэмкIи тиIахьышIу хэтлъхьан фай. Пшъэрылъэу тиIэмэ апшъэ кIорэр лъэпкъым изэтегъэуцожьынрэ икъэухъумэнрэ тызэрэфэлэжьэн фаер ары ыкIи таужкIэ къэкIрэ лIэужхэм щысэтехыпIэ тафэхъузэ адыгагъэр агуи апси зэрахэтлъхьан фаер.

ЦIыфым гушъхьэлэжьыгъэу хэлъыр, ащ игупшысэ зыфэдэр, иакъыл зынэсрэр анахьэу къызэрэпшIэщтымэ зыкIэ ащыщ жабзэу Iулъыр. ИцIыкIугъом къыщежьэшъ шэпхъэ гъэнэфагъэ зиIэ гущыIэ зырызхэр къеIох, тIэкIу тIэкIузэ жабзэу Iулъым хэхъо, нахь зеушъомбгъу.

Жабзэр цIыфым ищыIэныгъэ щыщ, бзэм иамалхэр IэубытыпIэ ышIыхэзэ, иакъыл егъэфедэ. Жэбзэ дахэ Iулъыным, ныдэлъфыбзэр ыгъэлъэпIэным фэшIкIэ цIыфым исабыигъо къыщегъэжьагъэу IорыIуатэм хэщэгъэн фай, ар шIу егъэлъэгъугъэн фай.

АщкIэ еджэгъу ужым рекIокIрэ Iофыгъохэм мэхьанэшхо яI. Ахэмэ ахахьэх: шIэныгъэгъот-зыгъэпсэфыгъо джэгукIэхэр, пчэдыжь зэхахьэхэр, викторинэхэр, экскурсиехэр, гъэзет къыдэгъэкIыныр, сочинение ыкIи усэхэр тхыгъэнхэм яхьылIэгъэ зэнэкъокъухэр. ТиеджакIохэмкIэ гъэшIэгъонхэу, зыIэпащэхэу ахэр щытых.

Сэ сшъхьэкIэ анахьыбэу зэхасщэхэрэр шIэныгъэгъот-зыгъэпсэфыгъо джэгукIэхэмрэ пчэдыжь зэхахьэхэмрэ. А Iофыгъохэр резгъэкIокIхэ хъумэ, мыщ фэдэ пшъэрылъхэр зыфэсэгъэуцужьых:

ныдэлъфыбзэр шIу ягьэлъэгъугъэныр, ащкIэ яжабзэ зэрэхагъэхъощтым ренэу анаIэ тырагъэтыныр;

кIэлэеджакIохэм ягухэлъ-гупшысэхэм зягъэушъомбгъугъэным, ахэр нахьыбэрэ тхылъым еджэнхэм, ежь-ежьырэу яшIэныгъэ зэрэхагъэхъощтым нахь фэщагъэхэу хъуным фэгъэсэгъэнхэр;

бзэм ехьылIэгъэ шIэныгъэу урокым щагъотыгъэхэр нахь куоу зэхафыныр, нахь дэгъоу агурыIоныр;

тятэжъ пIашъэхэм къапкъырыкIи лIэшIэгъу пчъагъэхэр къызэпызычыгъэ шэн зэхэтыкIэ хэбзэ дахэу тиIэхэр зэрахьэу пIугъэнхэр;

адыгэ чIыгум шIулъэгъуныгъэ фягъэшIыгъэныр.
ИлъэсипшIым къехъугъэу «Лъапсэ зиIэм шъхьапи ыгъотыщт» тIуи теджагъэу еджэгъууж IофшIэнхэр бэдэдэу зэхэсэщэх. Нахьыбэрэм ахэр хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэм яхьылIэгъэ пчэдыжь зэхахьэх ыкIи тэр-тэрэу зэхэдгъэуцогъэ къэшIыгъохэмкIэ ушъэгъэ шIэныгъэгъот-зыгъэпсэфыгъо Iофыгъох. Адыгэкъалэ ихъарзынэщ ипащэу Дэхъужь Светэрэ сэррэ тиакъылрэ тигупшысэрэ зэхэлъэу зэхахьэхэм янахьыбэхэр зэдэтэшIых. Ахэм ащыщ нэкIубгъо заулэ кIэкIэу сакъышъуфытегущыIэмэ сшIоигъу.

1. Сиадыгабзэу, бзыу бзэрабзэу

Тилъэхъан адыгабзэм гущыIэхэу зимэхьанэ чIэтынэхэу хэтыр бэ хъугъэ. Ахэм яугъоижьынкIэ сабыйхэр IэпыIэгъу къытфэхъух.

Щысэ къэсхьымэ сшIоигъу, ащ фэдэ гущыIэхэр дгъэфедэхэзэ гущыIэухыгъэу зэхэдгъэуцуагъэмэ ащыщ:

БырамытIэм бгъус хъокIыгъэр ихьафыбгэ абэу мэз лъэгъо шъэфхэмкIэ бэгъуазэм екIугъ.

БырамытIэ – беглый раб,
Бгъус – одеяло из овчины,
Хьафыбгэ аб – выходной плащ,
Бэгъуазэ – порт.

Беглый раб, укрытый одеялом из овчины, которое для него как выходной плащ, тайными лесными тропами пробрался к порту.

Адыгабзэм хэкIи урысыбзэм хэхьагъэ гущыIэхэми талъэхъу, зэтэгъашIэх. ГущыIэм пае, аркъэн – аркан, джыгыт – джигит, хьэмбар – амбар, цуакъэ – чувяк, хьазырхэр – газыри.

ЗэкIэмэ зэлъашIэрэ гущыIэу «тамада» зыфиIорэри адыгэ гущыIэу «тхьэматэм» къытекIыгъ.

Джащ фэдэу урысыбзэм къыхэкIи адыгабзэр къэзгъэбаигъэ гущыIэхэми талъэплъэ:

пятак – битакъ,
картошка – къэртоп,
портфель, парт, пенал, машин ыкIи нэмыкIхэри.

Тыбзэ бэрэ щыдгъэфедэу урысыбзэ къэIуакIэ яIэу тызэсэгъэ гущыIэхэм адыгабзэкIэ ацIэхэр къэтэгъотыжьых: культура – гушъхьэлэжьыгъ, завхоз – хьэмэзэгъаф, рубин – мэрджан, чернила – мэрчэп, пещера – гъочIэгъ, офицер – забыт, кубок – тандж, остров – хыгъэхъун, налог – тазыр, аренда – бэджэнд, знамя – нып, печать – мыхъур.

2. ГущыIэжъхэр лъэпкъым игъунджэх.

Бзэм игъунджэу плъытэн плъэкIыщтых гущыIэжъхэр. Хэтрэ цIыф лъэпкъи ахэм акъылрэ купкIышхорэ ахелъхьэ, ыкIи къыкIэлъыкIорэ лIэужхэм къафыщенэжьых.

КIэлэеджакIохэм япIуныгъэ гъэсэныгъэкIэ гущыIэжъхэм мэхьанэшхо яI. Ахэр щэрыох, кIэкIых, синтаксическэ гъэпсыкIэу яIэр гурыIогъошIу. ГущыIэхэм мэхьанэ ин къарыкIэу, зэкIоу зэхэлъых. КIэлэеджакIохэм гущыIэжъхэр агу рехьых, псынкIэу агурэIох.

ГущыIэм пае, мыщ фэдэу гущыIэжъхэм Iоф адэтэшIэ. КъегъэжьапIэхэм сэ сыкъяджэ, еджакIохэм гущыIэжъхэм якIэуххэр къаIохэзэ къырагъэкъужьых.

Адыгэм анахь тхьамыкIэри / бысым.
Бгъэр бэрэ омэ / ытамэ мэкъутэ.
Шы ихьылъэ / бзылъфыгъэ лъэханэ.
Адыгэ хьакIэр / пытапIэ ис.
Жьым къехьы / псым ехьыжьы.
Дунаир техьэ-текI / куцэр теуцогъу-теуцогъу.
ГущыIэ дахэм / гъучIыр егъэткIу.
АпсышIэр / апс ныкъокIэ машхэ.
ШIункIми ущалъэгъу / губгъоми ущызэхахы.
Адыги, урыси дунэееплъыкIэу яIэхэр бэрэ зэтефэх: ер – яджагъу, шIур – ялъагъу. Сэ адыгабзэкIэ къэсIорэ гущыIэжъхэм ямэхьанэкIэ апэблагъэхэу урысыбзэм хэтхэм талъэхъу:

Iоф мыублэ блэ хэс. / Глаза боятся, а руки делают.
Жьыбгъэ щымыIэу къурэ сысырэп. / Нет дыма без огня.
Жьэу тэджрэм шыкIэхъу фалъфы. / Кто рано встает, тому Бог дает.
Хымэ дышъэ унэ нахьи тиунэжъ. / В гостях хорошо, а дома лучше.
Ужым тырамыубытагъэр тыгъоп. / Не пойман - не вор.
Шэфыр фабэзэ афызы, цIыфыр цIынэзэ агъасэ. / Куй железо пока горячо.
Зышъхьэ мыузрэм уишъхьэуз фэмыIуат. / Сытый голодного не поймет.
УлIымэ псыхъор икIыпIэ закI. / Храброму и море по колено. Чэм лъакъо шкIэ ыукIрэп. / Ворон ворону глаз не выколет.
3. «ПлIым зы къыхэх» – ары сызэреджагъэр мы IофшIэным. УпчIэу кIалэхэм афэзгъэуцурэм джэуапиплI иI. Тэрэзыр къыхахынэу ары ахэмэ япшъэрылъыр. Бысымгуащэм иджэныкъо машIо кIуасэрэп alo. Ащ фэгъэхьыгъ мы упчIэр:

Бысымгуащэм джэныкъом мэшIотэп тхьапша чэщым къыригъанэти яжьэм пищыхьажъыщтыгъэр?

Унагъом щыщэу имысым фэдиз
Унагъом нэбгырэу исым фэдиз
Сабыеу унагъом исым фэдиз
Хъулъфыгъэу унагъом исым фэдиз
Сыд ыIыгъын фаер купым пащэу иIэм?

Бжьыпэ
Бэлагъ
Къазгъыр
Чатэ
Сыд фэдэ цIыф зыфаIорэр «Аупхъугъ ыIозэ псым зыригъэтхьэлагъ»?

ПцIыус
Хьэрам
Къаигъэ
Ябгэ
Теуцожъ Цыгъо ыцIэ шъыпкъэр къашъуIо:

Алый
Махьмуд
ТIахьир
Налиб
Тара мы лъэкъуацIэмэ ащыщэу Iашэм ыцIэ зыхэушъэфагъэр?

Чэтау
УдыкIаку
ХьэдэгъалI
Тэтэр.
4. Къоджэхь-къоджэшххэр, IурыIупчъэхэр

Къоджэхь-къоджэшххэр, хырыхыхьэхэр лъэшэу кIалэхэм ашIогъэшIэгъоных. ЧIыопсэу тыкъэзыуцухьэрэмрэ гъашIэмрэ цIыф жъугъэхэм нахь куоу зэхашIыкIынымкIэ хырыхыхьэхэм мэхьанэшхо яI. Ахэм еджакIохэм ягулъытэ-гупшысэхэм хахъо афашIы.

КIэлэеджакIохэм анахь агу рихьырэ хырыхыхьэхэр:

Зыпкъ чIым чIэлъэу, зышъхьац дунаим телъ (ЧIыплъэ).
Губгъом щэхьэрзэуазэ, мэзым щыхэхьэгъуаи (Щэмэдж).
ЗыкIэ зылъэшъоу, зышъо зипый (Баджэ).
Гъэрэ шхъуантIэ, кIырэ шъхьапцIэ, осым хэтмэ, лъакъор зандэ, бжыхьэм дышъэр къырепхъыхы, сыд ащ ыцIэр, къашъуIо? (Чъыгы).
5. IурыIупчъэхэр

ПсынкIэу ыкIи IупкIэу умыгущыIэшъоу жабзэм зиушхун ылъэкIыщтэп. Ащ елъытыгъэу псынкIэ гущыIэм егъэсэгъэнхэм фэшI IурыIупчъэхэр IэубытыпэшIух. Ахэр урокми бэрэ щызэтэгъашIэх, пчэдыжь зэхахьэхэми тигуапэу, тшIогъэшIэгъонхэу къэтэIох.

IурыIупчъэхэр тIоу зэтепфынхэ плъэкIыщт:

кIэлэцIыкIумэ къафэтIоным тегъэпсыхьагъэхэр:
Сабый цIыкIум IурыIупчъэу «ХьакIыба кIыбыхъуа...» зыфиIорэр къызэрэфаIорэр...
ежь сабыйхэм езбырэу къаIоным тегъэпсыхьагъэхэр:
«Бзыу - бзыу гуаго,
гого нэшъур кIашъом тес,
Iапс къахьи, Iахь остын,
осымытмэ укIожьын,
умыщыни лIы ухъун,
пр-р-р-р ыIуи быбыжьыгъэ».

Мы IурыIупчъэхэр кIалэхэм ашIогъэшIэгъонэу къаIох, ащкIэ яжабзи хахъо:

Апс плъыжьыбзэм псы изыбзэу ит. Мыщ дэжьым IурыIупчъэр зэрэзэдгъашIэрэм дакIоу, гущыIэу апс зыфиIорэми имэхьанэ зэхэтэфы. Апс – пхъэм хэшIыкIыгъэ шыкъу.

Шы шIуцIэшIум лIы шIуцIэшIу тес.
ЛъытакIэхэри, джэгукIэмэ япэублэ гущыIэхэри ашIогъэшIэгъонэу кIалэмэ езбырэу зэрагъашIэ. ЫпшъэкIэ къызэрэсIуагъэу, а Iофыгъохэм жабзэр агъэбаи, адыгэ IорыIуатэр куоу къагурыIоным фэлажьэх. ЛъытэкIэ заулэ щысэу къэсхьын:

Къан-къан къангъэбылъ,
Къангъэбылъыр едгъэжьагъ.
ЦIыкIуи ини зыжъугъэбылъ,
Сылъыхъонэу сыкъежьагъ.
МышкIу-мышкIу,
МышкIу лъабжъ,
Лъэбжъэ укI,
IэкIы, кIыды, бгъэратIэ
Шъхьатыкъыц,
Ецэгъу
ЕгъукI,
ГъукIыхэх,
Щэр хэхыжь.
6. Сэмэркъэу-лакъырд къэбархэр ижъым къыщегъэжьагъэу адыгэмэ ахэлъых. Ахэр кIэлэеджакIомэ ятэгъашIэх. Анахьэу якIасэр Хъоджэ тхьагъэпцIым икъэбархэр ары. Шэн-хэбзэ тэрэзыр лакъырд ашIырэ зекIуакIэм пыщытхэр ары. Ахэмэ кIэлэеджакIомэ анаIэ тырятэгъадзэ.

«Бгъуми бгъу», «Хъуаджэм ыIорэр зэблихъужьрэп» зыфиIохэрэ къэшIыгъохэр еджапIэм къыщыдгъэлъэгъуагъэх.

7. ЧIэгъ-чIэлъыбзэм къешIэкIыгъэ хабзэхэр

Пасэм къыщыублагъэу чIэгъ-чIэлъ зэдэгущыIэныр шэн-хабзэу адыгэмэ яI. ЗытегущыIэрэм ышъхьэ къырамыхэу псэлъэгъу зэрэзэфэхъухэрэр Теуцожь Цыгъо ипоэмэу «Мафэкъо Урысбый» зыфиIорэм щыщ пычыгъом дэгъоу къыщэлъагъо – Урысбыйрэ Къутасэрэ чIыпIэу, уахътэу зыщызэIукIэщтхэр агъэнафэ зыхъукIэ ары. А къэшIыгъор кIэлэеджакIомэ къашIы зыхъукIэ, зекIокIэ хабзэхэу ащ къешIэкIыгъэмэ анаIэ тырятэгъадзэ.

Джыри зы щысэ къэсхьыщт – «Гулъытэ чан» зыфиIорэ къэшIыгъо кIэкI дгъэуцугъагъэ. ПсынэкIэчъым псы къыдихыгъэу пшъашъэр къыдэкIыжьзэ, адыгэ паIо щыгъэу хъулъфыгъэ ныбжьыкIэм IукIагъ. Пшъашъэм идэхагъэ дихьыхи, хъулъфыгъэм мырэущтэу ыIуагъ: «Псым хэлъ мыжъор мэтакъо, бгъэм дэлъ гур мапэ». Ау а гущыIэхэр пшъашъэм шъхьакIо щыхъугъэх, сыда зыпIокIэ, кIалэм зэреплъэу шъхьагъусэ зэриIэр къыгурыIуагъ. ЕджакIохэм мыр къэшIыгъо кIэкIэу къагъэлъагъо ыкIи нэужым упчIэ къыкIэлъэкIо: Сыдэущтэу пшъашъэм къышIагъа кIалэм шъхьэгъусэ иIэмэ? (ПаIор зэрэщыгъ шIыкIэмкIэ кIалэм унагъо зэриIэр къышIагъ – напцэм къытегъэхьагъэу паIор щыгъы зыхъукIэ – къыщагъ, натIэр къычIэщы зыхъукIэ – джыри а Iофыгъор ыпэкIэ къэт).

8. Адыгэ лъэкъуацIэхэр, цIэхэр, чIыпIацIэхэр

Апшъэрэ еджапIэм сызычIэсыгъэ уахътэм щегъэжьагъэу сэ адыгэ лъэкъуацIэхэм язэгъэшIэн сыдэлажьэ. Адыгэкъалэ адыгэу дэсхэм ацIэ-лъэкъуацIэхэм язэхэтыкIэрэ, ямэхьанэрэ, япчъагъэрэ зэсэгъашIэ, зэфэхьысыжь сэшIы. КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэми ахэр ясэгъашIэх. ЛъэкъуацIэхэр ахэушъэфагъэу ребусхэр зэхэсэгъэуцох ыкIи сиIофшIэн ахэр бэрэ щэсэгъэфедэх (Делэкъо, Чэтыжъ, Джамырзэ, Iэшъынэ, Бэгугъу, Емыж, Коблы, Хьатэгъу).

Тиадыгэ шъолъыр ичIыпIацIэхэм хъишъэу, тхыдэу апылъхэр тэугъоих, ахэм яхьылIэгъэ усэ цIыкIухэр тэтхых, амал зыщыщыIэм нэрылъэгъоу зэтэгъэлъэгъух. Тимэз байхэр, тикъушъхьэ сыдж фыжьхэр, типсынэкIэчъ къаргъохэр, псыкъефэх жъотхэр, огум щыхьарзэрэ бзыухэр – ахэр зэкIэ тидунай, тиджэнэт чIыгоу - тиадыгэ шъолъыр зэрэщыщыр, ахэр къэуухъумэн, уафэсакъын зэрэфаер, адыгэмэ ащкIэ хэбзэ-гъэнэфагъэхэр зэряIэр агурэтэгъаIо.

9. «Сабыир - нэхъой» - ары сызэреджагъэр цIыкIугъом епхыгъэ къэгъэлъэгъонхэм. Сабыир къызыхъугъэ уахътэм къыщегъэжьагъэу илъэс охъуфэкIэ фызэхащэрэ фэIо-фашIэхэр зэкIэ къыубытэу, художественнэ гъэпсыкIэ иIэу «ГъашIэм иапэрэ илъэс» ыцIэу тхылъ цIыкIу Дэхъужь Светэрэ сэррэ ттхыгъэ. Ар Гъэсэныгъэм игъэIорышIапIэ иметод кабинет къыхиутыгъ. А тхылъым гуадзэ фэхъугъ сабыим Iофыгъоу фызэхащэрэ пэпчъ къэзыIотэрэ шъхьэихыгъэ урокхэу еджапIэм щыредгъэкIокIыгъэхэр. ГущыIэм пае,

Чъыг гъэтIысыным фэгъэхьыгъэ урокым щыхэсэгъэунэфыкIы ащ хэбзэ гъэнэфагъэхэр зэрэпылъыгъэхэр. Сабый къызыхъукIэ, чъыгэу агъэтIысрэр пкIышъхьэ-мышъхьэ чъыгын фаеу адыгэмэ алъытэщтыгъэ. Ащ лэжьыгъэ къызэритрэм фэдэу сабыири ины хъоу унагъо ышIэмэ лъфыгъэхэр иIэнхэу аIощтыгъэ.

Апэрэ гъэпкIын. Сабыир апэу агъэпкIы зыхъукIэ, гъучI Iэпэ-цыпи, дышъэ такъыри, ежьэ Iэпэщали зэрэрахьылIэрэр сценкэм дэгъоу къыриIотыкIэу кIалэмэ къагъэлъагъо.

Цыгъо джанэ щылъэныр. Цыгъо джанэм фэгъэхьыгъэ къэшIыгъохэри дгъэхьазырыгъэх. Сабыим апэу щалъэрэ джанэр зыхашIыкIыри, ар зыгъэхьазырын, апэу щызылъэн фаери, шIуфаIоу игъусэхэри хэтэгъэунэфыкIых.

Кушъэхапхэр.

Тиамалрэ тиакъылрэ къыхьэу еджапIэм щыредгъэкIокIрэ Iофыгъохэм шIуагъэу къатрэм тылъэплъэ, зэхэтэфы, зэфэхьысыжь тэшIы, купкIыр къыхэтэхы.

КIэухым Iофыгъо заулэ хэзгъэунэфыкIы сшIоигъу:

Аужрэ илъэсхэм Бырсыр Батырбыи, Гъыщ Нухьэ, Мэрэтыкъо Къасимэ, Блэгъожъ Зулкъаринэ нэмыкIхэм ягущыIэлъэ зэфэшъхьафхэр къытIэкIэхьагъэх. Ахэр дэгъоу тиIофшIэн щытэгъэпсэуалъэх. Ау адыгэ-урыс, урыс-адыгэ зэхэф гущыIалъэ гущыIабэ зэхэубытагъэу дэтэу дгъотыгъагъэмэ лъэшэу тигопэщтыгъэ, сыда зыпIокIэ, кIэлэегъаджэ пэпчъ ар иIэнэтелъ тхылъэу хъун фае.

Шъхьафэу хэзгъэунэфыкIы сшIоигъу «Адыгэ хабз» зыфиIорэ учебник пэпчъ гущыIалъэу игъусэм ишIогъэшхо къызэрэтэкIырэр.

Непэ еджапIэхэм компьютернэ амалышIухэр яIэх, ау адыгабзэмкIэ, адыгэ литературэмкIэ, адыгэ хабзэмкIэ бгъэфедэнэу электроннэ зехьакIохэм атетэу программэхэр щыIэхэп. Ащ фэдэ дискхэр тиIагъэхэмэ тигуапэу тиIофшIэнкIэ дгъэфедэщтыгъэ.
Iофэу тызпылъым уахътэу тедгъэкIуадэрэмрэ кIуачIэу хатлъхьэрэмрэ шIоу къапыкIырэм гухахъо тегъэшIы, сыда зыпIокIэ, тинепэрэ сабыйхэу неущрэ мафэр зыгъэпсыщтхэм лъэпкъ зэхашIэр жъогъо гъуазэ афэхъунэу тэгугъэ.

Чэтыжъ Марин.