Адыгэ Хабзэр къэралыгъо еджапIэм щызэрахьэрэ пIуныгъэм изыIахь.

Адыгэ Хабзэр къэралыгъо еджапIэм щызэрахьэрэ пIуныгъэм изыIахь. Адыгэ лъэпкъымкIэ Хабзэм мэхьанэу иIэм иинагъэ къэIогъуай. Лъэпкъым ифилософие, икультурэ, иIэкIоцI дунай идэхагъэ къызщылъагъорэр егъэшIэрэ кIэныжъэу тятэжъмэ къытфагъэнэгъэ адыгэ хабзэр ары. Мы дунаим анахь федэшхо къыфэзыхьыгъэ цIыф лъэпкъхэм урымхэм, итальянцэхэм, ацтекхэм къакIэлъыкIорэр адыгэхэр арэу алъытэ.

Адыгэхэм якультурэ, яшэн-зэхэтыкIэ, яхабзэ, яадыгагъэ фэдэ щыIэп пIомэ ухэмыукъонэу щыт. ЛIэшIэгъу мин пчъагъэм цIыфым ищыIакIэ илъэныкъо пстэури IупкIэу, акъылышхо хэлъэу зэгъэзэфагъэу щыт.

Адыгэ IорыIуатэм къыгъэлъагъорэмкIэ, ижъырэ документхэмкIэ, цIыф гъэсагъэхэу лIэшIэгъу зэфэшъхьафхэм Кавказ чIыналъэм къихьагъэхэм ягукъэкIыжьхэм къызэрэщатхыжьхэрэмкIэ лъэпкъым итарихъ ихабзэ зыфэдагъэр тIэкIу-тIэкIузэ зэхэугъоежьыгъэ мэхъу.

Адыгэ хабзэр обществэм хэт цIыф пстэуми зэфэдэу зэдыряеу щытыгъ, тхьамыкIи, байи иIагъэп. Адыгэ пстэури а зы хабзэм рыпсэущтыгъэх. Ащ фэгъэхьыгъэ гущыIэжъхэр тэ къыднэсыжьыгъэу щыIэх: "Хэбзэ мышIэ емыкIухь", "Хабзэм емызэгъырэр ипый", "Хабзэр убзэп, акъылыр къэлэмэп", "Хэбзэжъ Хэкужъ къыранэрэп" ыкIи нэмыкIхэр. Мы гущыIэжъхэм къагъэлъагъо адыгэ хабзэр дэх имыIэу зэрагъэцакIэщтыгъэр. Джащ фэдэу пытагъэ хэлъэу хабзэр зэрызэрахьэщтыгъэм ихьатыр, ащ илъэс мин пчъагъэ къызэпичыни, уахътэм имыжъошъхьал дэмыкIуадэу, тэ тилъэхъан къынэсыжьын зыкIилъэкIыгъэр.

Бэ лъэпкъым ышъхьэ къырыкIуагъэр: ихэкужъ къыбгынэуи хъугъэ, нэмыкI цIыф лъэпкъым къулыкъу фихьэуи, анахь лIы дэгъоу къыхэкIыгъэхэр зэо мыухыжьхэм ахэкIуадэхэуи хъугъэх. (ГущыIэм пае, мамлюкхэм Мысырым пачъыхьэгъур зэрэщаIыгъыгъэр тыгу къэдгъэкIыжьын). Ау сыд фэдэрэ тхьамыкIагъо къемыхъулIагъэми, тиадыгэ лъэпкъ ышъхьэ хэутэн аримыгъэшIэу зыкъиIэтыжьыщтыгъ ыкIи шышъхьэмыгъазэу, пыим ыкIыб фимыгъазэу, иадыгэ хабзэ рыгъуазэу ищыIэныгъэ ыпэкIэ лъыкIуатэщтыгъэ.

"Адыгэ хабзэр дэгъэзыегъу кIыхь", аIо тинахьыжъмэ, ар зехьэгъошIоу, гъэцэкIэгъошIоу зэрэщымытым пае.

Джырэ тилъэхъан этнографхэм, историкхэм, фольклористхэм материал гъэшIэгъоныбэ зэрэдунаеу адыгэ лъэпкъэу тетхэм ахэлъэу къаугъоижьыгъэхэу щыIэх. Ахэмэ къагъэлъагъорэр – адыгэхэр зэкIэ зы зышIырэр адыгагъэмрэ Адыгэ Хабзэмрэ ары.

Адыгэ лъэпкъ культурэр лъэпкъ еджапIэхэм зэрэщызэрагъэшIэрэм мэхьэнэшхо иI ыкIи сабый гъэсэным ылъэныкъокIэ федэшхо къехьы. I992 – рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу апэрэ классым щыублагъэу ябгъонэрэ классым нэс предметэу "Адыгэ Хабзэ" Адыгэ Республикэм иадыгэ еджапIэхэм ащызэрагъашIэ. КIэлэегъаджэхэм опыт гъэнэфагъэрэ зэфэхьысыжьхэмрэ ашIыгъэхэу щыт.

Тэ тиеджапIи 1991-рэ илъэсым апэ дэдэ Адыгэ Хабзэм изэгъэшIэн щаушэтынэу едгъэжьэгъагъ. Программэхэр тэр-тэрэу зэхэдгъэуцогъагъэх. I995 – рэ илъэсым гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ я Министерствэ иприказкIэ ЮНЕСКО-м ипроектэу "Развитие национальной школы" иупчIэу "Возрождение лучших национальных обычаев и традиций" зыфиIорэмкIэ еджапIэр пилотнэ площадкэу агъэнэфэгъагъ. Ащ ыпкъ къикIыкIэ Адыгэ Хабзэм ехьылIагъэу бэ тиеджапIэ хэхъоныгъэу ышIыгъэр. Ахэмэ ащыщэу внекласснэ IофшIэныр еджапIэм зэрэщедгъэкIокIырэм игугъу къэсшIыщт.

Адыгэ Хабзэм дыкIыгъоу апэрэ илъэсхэм этнокультурэм икружоки Iоф ышIэнэу ригъэжьэгъ. Адыгэхэм якультурэрэ ящыIэкIэ-псэукIэрэ кружокым щызэрагъашIэ. Илъэс къэс зы темэ ин игъэкIотыгъэу Iоф дашIэ. ГущыIэм пае, "Адыгэ Iанэр – ащ имэхьэн, хабзэу пылъхэр", "Лъэпкъ тамыгъэхэр", "Ижъырэ адыгэ орэдыжъхэмрэ ахэмэ апылъ къэбархэмрэ".

Кружокым хэтхэу я 5-6 - рэ классым исхэр къуаджэм пылъ къэбархэмрэ чIыпIацIэхэмрэ къаугъоих, экскурсиехэм макIох. ГущыIэм пае, къуаджэм ипсынэкIэчъхэу "Лэшэпсынэ псынэ цIыкIур", "Хьамид ипсын" зыфаIохэрэм якъэбархэр зэрагъашIэ. Къуаджэу Лэшэпсынэ ыцIэ къызтекIыгъэ хъишъэр Лэшэпсынэ псынэ цIыкIум епхыгъ ыкIи а къэбарыр зэкIэми зэлъашIэ, мыдрэ псынэкIэчъым икъэбар зышIэрэр нахь макI.Къоджэдэсэу Хъуран Хьамид бжъэпэ лъабжъэм ерагъэу къыкIэчъырэ псы цIыкIоу Щэхъураджэ хэлъэдэжьырэм гу лъитагъ ыкIи цIыфхэм къашъхьапэн ыIуи псынэр нахь куоу ытIыгъ, мыжъокIэ къырипкIыкIыгъ, дахэуи жьаупIэ тыригъэуцуагъ. Хьамид цIыфхэр шIу ылъэгъоу, ахэмэ афэшIушIэу, дунаим лъэуж дахэ къызэрытыринагъэм, джы шIукIэ игугъу зэрашIырэм сабыйхэм анаIэ тырятэгъадзэ. "ШIу шIи псым хадз" зыфиIорэ гущыIэжъым имэхьэнэ ащкIэ къэтэгъэлъагъо.

Кружокым хэтхэм темэ гъэнэфагъэхэр къыхахэу ушэтын IофшIэнхэр рашIылIэу бэрэ къыхэкIы. ГущыIэм пае, Бэлокъо Жаннэ я 11-рэ классым исэу Олимпиадэм хэлэжьагъэу щытыгъ ежь - ежьырэу ытхыгъэ IофшIагъэу "Лэшэпсынэ лъэкъуацIэхэмрэ лъэпкъ тамыгъэхэмрэ" зыфиIорэмкIэ. Ащ нэмыкIэу "СилIакъо икъэбар", "Лэшэпсынэ бэслъынэйхэр" зыфиIохэрэр КIэмэщ Мурат ытхыгъагъэх.

КIэлэеджакIохэм сыдигъокIи ашIогъэшIэгъон дэдэу Iоф ашIэ. Кружокым хэтыгъэ кIэлэеджэкIо пчъагъэ АКЪУм иисторическэ ыкIи лъэпкъ филологиемрэ культурэмрэ яфакультетхэм ащеджэнхэу макIох.

Кружокым нэмыкIэу еджапIэм иплан тетэу илъэс къэс зэнэкъокъу зэфэшъхьафхэр классхэм ащекIокIы: адыгэ орэдыжъхэр нахь дэгъоу къэзыIорэмкIэ, нахь дахэу адыгэ къашъо къэзышIырэмкIэ, адыгэ джэгукIэхэр нахь дэгъоу зышIэрэ классымкIэ, адыгэ хабзэ зэхэтыкIэхэр нахь дэгъоу къэзыгъэлъагъорэмкIэ (кIапщэ, кушъэхапх, чэщдэс, хьанцэгуащ, джэгу, нэмыкIхэри). Класснэ руководительхэмрэ ежь кIэлэеджакIохэмрэ адыгэ хабзэм езыгъаджэрэ кIэлэегъаджэхэм, ятэжъ-янэжъхэм яупчIыжьыхэзэ сценариехэр зэхагъэуцох ыкIи зэнэкъокъухэм зыфагъэхьазыры. Ащ фэдэ зэнэкъокъухэр едгъэкIокIы зыхъукIэ, ны-тыхэмрэ кIэлэегъаджэхэмрэ къетэгъэблагъэх.

ПIуныгъэ-гъэсэныгъэмкIэ еджэпIэ планым хэт "ХьакIэщыр" мазэ къэс зэрэтшIырэр. АщкIэ пшъэрылъэу зыфэдгъэуцужьырэр кIэлэеджакIохэм адыгагъэр ахэлъэу, адыгэ намысыр къагурыIоу ыкIи зэрахьэшъоу пIугъэнхэр ары, цIыф жъугъэхэри, къуаджэри зыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэм гу лъатэныр ыкIи ахэмэ адыгагъэм тетэу хэкIыпIэ къафагъотышъоу егъэсэгъэнхэр ары. "ХьакIэщым" темэу зыщытегущыIэхэрэр зэфэшъхьафых: "Ны – а гущыIэр гущыIэ лъапI", "Жъыгъор тэгъэлъапIэ", "Адыгеир зэкIэми зэдэтиун", "Уиныбджэгъу - уигъундж", "ШIу шIи псым хадз" ыкIи ахэмэ анэмыкIхэр.

"ХьакIэщэу" "Жъыгъор тэгъэлъапIэ" зыфиIорэр тшIы зэхъум пшъэрылъэу дгъэуцугъэр кIэлэеджакIохэм нахьыжъхэм шъхьэкIафэ афашIын, уасэ афашIын зэрэфаер адыгэ хабзэмкIи адыгагъэмкIи апэрэ Iофыгъоу зэрэщытыр ядгъэшIэнэу ары. Мы хьакIэщыр рекIокIы зэхъум, кIэлэеджакIохэмкIэ нахь гъэшIэгъон хъуным пае инсценировкэ заулэ тэр-тэрэу зэхэдгъэуцуагъэу хэдгъэхьагъэх: къэбархэу адыгэхэм жъыхэр бгым зэрэрадзыхыжьырэр зэрэщагъэтыжьыгъэр, Къоджэбэрдыкъо Мыхьэмэт уIэгъэ хьылъэу щылъэу ятэ къихьанэу къызыраIом, къэтэджи, щытэу къызэрэригъэхьагъэр, гуащэм нысэр зэрэфэмыягъэр. МэщбэшIэ Исхьакъ иусэу "Щыс, тят, щыс" зыфиIори инсценировкэ къашIыгъ. Инэу мы темэм къыдиштэу дгъэфедагъэ Тхьабысымэ Умарэ иорэдэу "Жъыхэм агу хэшъумыгъэкI" зыфиIоу къэбэртэе орэдыIоу Нэфышъ Чэрим къыIорэр.

Мы зигугъу къэтшIыгъэ "ХьакIэщым" икIэух кIэлэеджакIохэм зэфэхьысыжьхэр ашIыгъэх. Ежьхэм ашъхьэкIэ зэрихьылIэгъэ е зэхахыгъэ къэбархэм ягугъу къашIыгъ.

"Адыгеир зэкIэми зэдэтиун" зыфиIорэ "ХьакIэщым" цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэу Адыгеим исхэм азыфагу зэгурыIоныгъэрэ зэкъошныгъэрэ илъэу зэрэщыIэн фаем кIэлэеджакIохэр фегъасэх. Классэу хэлэжьагъэхэм Адыгеим ис цIыф лъэпкъхэм яшъуашэ, якъашъо, яорэд, яджэгукIэхэр къагъэлъэгъуагъэх.

"ХьакIэщхэм" гъэпсыкIэ ээфэшъхьафхэр яIэх. Зыр Iэнэ хъурай, адрэр – зэдэгущыIэгъу, ящанэр – къэгъэлъэгъон, яплIанэр – зэIукIэгъу, нэмыкIхэри.

2008-рэ илъэсым къуаджэу Лэшэпсынэ зытIысыгъэр илъэси 140–рэ зэрэхъугъэр игъэкIотыгъэу хагъэунэфыкIыгъ. МэфэкIым ехъулIэу еджапIэм Iофыгъо гъэнэфагъэхэр пIуныгъэ-гъэсэныгъэм ехьылIагъэу щекIокIыгъэх. А зэпстэуми къахэзгъэщы сшIоигъу научнэ-практическэ конференциеу "Сикъуаджэу, си Лэшэпсын" зыфиIоу еджапIэм щедгъэкIокIыгъэр. Пшъэрылъэу ащ иIагъэхэр: ушэтын IофшIэнхэр я 9-II-рэ классым ис кIэлэеджакIохэм агъэцэкIэшъоу егъэсэгъэнхэр, къызщыхъугъэ чIыпIэр шIу алъэгъоу пIугъэнхэр, лъэпкъым ихъишъэрэ ихабзэрэ нахь куоу ягъэшIэгъэныр.

Конференциер егъэкIокIыгъэным пае, зэкIэм апэу Положениер зэхэдгъэуцуагъ. ЕджапIэм иIэшъхьэтет иприказкIэ кIэлэеджакIохэри кIэлэегъаджэхэри зэкIэ апэрэ классым щегъэжьагъэу япшIыкIузэнэрэ классым нэсэу конференцием игъэхьазырын шъхьадж иIахь хилъхьагъ. Выставкэм къырахьылIагъэх дэпкъ гъэзетхэр, сурэтхэр, альбомхэр, планшетхэр, стендхэр, макетхэр, IэшIагъэхэр, лъэпкъ чъыгхэр ыкIи нэмыкIхэр. Ахэмэ зэкIэми къуаджэм ихъишъэ, джыдэдэм изытет е къэкIощтым къуаджэр зэралъэгъурэр къагъэлъагъощтыгъэ. Адыгабзэм ыкIи литературэм, адыгэ хабзэм, хъишъэм, урысыбзэм ыкIи литературэм, музыкэм, изобразительнэ искусствэм езыгъаджэхэрэ кIэлэегъаджэхэр конференцием игъэхьазырын ыкIи изещэн апшъэ илъыгъ. Секциищ щыIагъ:

бзэмрэ литературэмрэ ясекцие топонимхэр къызтекIыгъэхэм, литературэм Iоф дэзышIэхэу чылэм къыдэкIыгъэхэм къащытегущыIагъэх;

хъишъэмрэ этнографиемрэ ясекцие къуаджэм ихъишъэ, цIыф цIэрыIоу къыдэкIыгъэхэм якъэбархэм щытегущыIагъэх;

искусствэм ыкIи культурэм ясекцие IэшIагъэ зиIэу чылэм дэсыгъэхэм ыкIи адыгэ искусствэм зиIахь хэзылъхьагъэу чылэм къыдэкIыгъэхэм къащытегущыIагъэх.

ЗэкIэмкIи доклад 22 къырахьылIагъ. Хэлэжьагъэхэм Дипломхэр аратыгъэх. Анахь доклад гъэшIэгъонхэу хагъэунэфыкIыгъэхэм ащыщых "Къушъхьэ лъэпкъыр" (Къушъхьэ Эльдар я 10-рэ класс), "Тикей лъэпкъыр къыздикIыгъэр" (Тикей Рузан-я 9-рэ класс), "Къул Амэрбый ищыIэныгъэ ыкIи итворческэ гъогу" (Тхьапшъокъо Асыет – я 9-рэ класс), "Хъурат Аслъан – мэкъумэщышIэ шIэныгъэхэмкIэ доктор" (Щыщэ Диан – я 9-рэ класс).

Лэшэпсынэ гурыт еджапIэм мазэ къэс псауныгъэм имафэ щырагъэкIокIы. Ахэмэ ащыщхэм адыгэ кIэлэцIыкIу джэгукIэхэр щызэрагъашIэх ыкIи къыщагъэлъагъох. Мыхэмэ 1-4-рэ классхэм ямызакъоу я 5-8-рэ классхэм арысхэри ахэлажьэх. БлэкIыгъэ илъэс еджэгъум анахь гъэшIэгъонэу хагъэунэфыкIыгъэр я 8-рэ классхэр пэIо зэшIохь зэрэджэгугъэхэр ары.

Адыгэ хабзэр зехьэгъошIоу зэрэщымытыр гъэнэфагъэ. Сабыйхэр ащ ебгъэсэныр, адыгагъэ ахэплъхьанри джащ фэдэкъабз. Мафэ къэс удэмышъхьахэу пIуныгъэм иIоф удэлэжьэныр ары еджапIэми унагъоми апэрэ пшъэрылъэу яIэр.

КIэмэщ Жанн