Адыгэ Хабзэр тхыгъэ документхэм къызэрахэщрэр

Адыгэ Хабзэр тхыгъэ документхэм къызэрахэщрэр. Адыгэ лъэпкъым ыгъэцэкIэн фаеу мытхыгъэ унашъохэм хабзэкIэ яджэх.

Адыгэ цIыф пэпчъ мы унашъохэм адиштэу зекIонэу щытыгъ. Адыгэ Хабзэхэр илъэсищым зэ лъэпкъ зэIукIэ ашIыти, лъэхъаным диштэу икIэрыкIэу зэрагъэфэжьыщтыгъ. ИщыкIагъэ хъумэ нахь пасэуи зэIукIэ ашIыти, хэIэзыхьажьыщтыгъэх. КъызараIотэжьырэмкIэ, КъохьэпIэ Кавказым исыгъэ адыгэхэм, лъэпкъ хэбзэ ихъухьэ зэфэсышхо усэрэжъ цIэрыIоу Едыдж Сэлытчэрые Дэгур япащэу 1829-рэ илъэсым зэхащэгъагъ. Адыгэ Хабзэр ия XVII-XIX-рэ лIэшIэгъухэм зыпкъ иуцогъагъ ыкIи ар Кавказ лъэпкъ пстэуми аштагъ. Къырымыпщыхэмрэ грузиныпщыхэмрэ анэсэу зэрэкавказэу якIалэхэр адыгэхэм адэжь Адыгэ Хабзэр зэрагъэшIэнэу ыкIи агъэсэнэу къагъакIощтыгъэх.

ШIэныгъэлэжьэу Эссадз Бей 1931-рэ илъэсым Адыгэ Хабзэмэ апае мары къытхырэр: "Кавказыр зые шъыпкъэхэр адыгэхэр ары. Темыр Кавказыр хы ШIуцIэм нэсэу ахэмэ яягъ. Аргонавтхэр хы ШIуцIэм къызэкIохэм черкесхэр исыгъэх. Зэрэкавказэу къэбэртаехэм шапхъэ атырахыгъэу ахэмэ афэдэу зекIощтыгъэх. Къэбэртае псэукIэ-зекIуакIэхэр – шым зэрешэсыхэрэр, ягущыIакIэ – Кавказым щыкIагъэ имыIэу джентльмен зекIуакIэу алъытэщтыгъ. Кавказым щыпсэурэ лъэпкъ пстэуми анахь ягуапэу къадэхъункIэ зыкIэхъопсыщтыгъэхэр къэбэртаеу алъытэнхэр арыгъэ. Кавказ лъэпкъ байхэм якIалэхэр агъэсэнэу къэбэртэе унагъохэм агъэкIощтыгъэх" [1].

Эссадз Бей къызэритхырэмкIэ, пщы-оркъхэри Адыгэ Хабзэм тетэу зекIонхэ фэягъэх. "Пщыри Адыгэ Хабзэм диштэу зекIощтыгъэ. Пщыр гъогу техьэмэ оркъхэр игъусэщтыгъэх. Адыгэ Хабзэм тетэу шъхьадж чIыпIэу ыубытыщтыр гъэнэфэгъагъ: джабгъумкIэ е сэмэгумкIэ щытыщтыр. Хабзэр зыукъорэм укI тыралъхьэщтыгъ. Пщыми хэукъоныгъэ ышIыгъэмэ ащи тазыр ыхьыщтыгъэ" [1].

Дунаим тет лъэпкъ пстэуми зэфэшъхьафэу хабзэхэр яIагъ. Хабзэр ежь зые лъэпкъым ипсэукIэрэ ишэн-зэхэтыкIэрэ япхыгъэу, лъэхъаным диштэу зэхъокIы. Уахътэм диштэу щыIакIэм кIуачIэ къыреты. Арышъы, ежь-ежьырэу, тыфаеми тыфэмыеми, хабзэм зызэблехъу. Арэу зыщыткIэ, непэ Адыгэ Хабзэм къыкIугъэ гъогум тытегущыIэн фаеу сегупшысэ.

Сыд фэда ар?

1864-рэ илъэсым нэсы щыIэгъэ хабзэхэр;
Кавказым къинагъэхэмэ яхабзэхэр;
Диаспорэм кIуагъэхэмэ яхабзэхэр. Тыркуер, Сириер, Иорданиер, Израилыр.
Тыркуем ис адыгэхэм яхабзэхэри зэтемыфэу мэхъу. ГущыIэм пае, Узун-Яйла пчыхьэзэхахьэхэм пшъашъэхэр щысых, хъулъфыгъэхэр щытых. Ау Дюзджэ лъэныкъом хъулъфыгъэмэ тIысыпIэхэр къялыжьмэ пшъашъэхэр тIысынхэу фитых. Тэра Адыгэ Хабзэм екIурэр?

Мыщ фэдэ упчIэмэ япэгъокI сылъымыхъоу IорыIуатэмрэ литературэмрэ къахэфагъэхэмрэ е къатхыжьыгъэхэмэ шъуащызгъэгъозэнэу сыфай.

Апэ дэдэу нарт IорыIуатэхэмкIэ къедгъэжьэн.

Нарт эпосым адыгэ хэбзэ зэхэтыкIэхэр къыхэхьэх. Ахэмэ ащыщэу Сэтэнаерэ Орзэмэджрэ яхьылIэгъэ къэбарым мырэущтэу къыхэфэ:

Орзэмэдж хабзэр ыукъуи псэлъыхъо кIуагъэ.

Сэтэнае къыреIо:
-О унарт шъаоу,
Упщ Орзэмэджмэ,
Ныбджэгъу гъусэ уимыIэу,
Хэгъырэй уимыгъусэу,
Ушыу шъхьэзакъоу
О псэлъыхъу сыдэущтэу
Сэ укъысфэкIуагъа?
НартылIымэ ямыхабзэ
Тыдэ къеох, Орзэмэдж? –
Сэтэнае къызеIом,
Орзэмэдж зигъэгуси:
- Сэ сшIэхэрэр сихабзэ,
Ар бзылъфыгъэ унашъоп, –
ЫIуи къэшэсыжьи,
Зихъу-зилъэу дэкIыжьыгъ [2].

Сэтэнае Адыгэ Хабзэм тетэу мэзекIоми, Орзэмэдж хабзэм тетыгъэп. Ау Орзэмэдж зигъэпагэу зыщыгугъыжьэу "Сэ сшIэхэрэр сихабзэ" - еIошъы дэкIыжьы.

Адыгэ Хабзэр Кавказым ис лъэпкъ пстэуми аштагъэу щытыгъ. Грузин журналистэу Берлин щыпсэурэ Наира Гелашвили 1993-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ тхылъым мары къыщитхырэр: "Кавказ лъэпкъхэмэ ащыщэу черкесхэм нахь дэгъоу зэхэфыгъэу, нафэу Адыгэ Хабзэр яIагъ. Сыда Адыгэ Хабзэр? ЛIыгъэр; ЦIыфыгъэр; Хьалэлныгъэр (яIэ пстэури тхьамыкIэмэ ныбджэгъумэ, хьакIэмэ, хымэмэ афагощыщтыгъэх); Ежь ышъхьэ ифедэ пымылъыныр; Мылъку зэIумгъэкIэныр (уибайныгъэ къэбгъэлъэгъоныр хьайнапэу алъытэщтыгъэ); Щэн-щэфэныр хабзэм рагъэкIущтыгъэп.

Шота Руставели мы хабзэхэр и поэмэу "Къэпланышъо зыщыгъ иныжъ" зыфиIорэм хигъэхьагъ "бгощымэ къэогъахъэ, бгъэбылъымэ огъэкIоды" [3].

ЗэкIэми ашIэ Нарт Шэбатныкъо хабзэм тетэу къыхьырэ мылъкур зэригощыщтыгъэр.

ЗэлъашIэрэ Дж. Белл гощыным пае мары къытхырэр:

"Сибысым баеу алъытэрэмэ ащыщ. Бай зыфаIорэм мылъкоу иIэр: пщылIэу – 70, мэлэу – 2000-3000, цурэ чэмырэ – 100, шэу – 300- 400. Гощэныр хабзэу къэнэщтмэ бай хъушъущтхэп. Сыда пIомэ? Бысымым уелъэIуныр хабзэ, къыолъэIурэм емытыныри хабзэмкIэ хьайнапэ. Тэри тибысым тхьамыкIэ тшIыгъэ. Тикуп итхьэматэ "мэл заулэ къытэт зеIом, мэлишъэ къытитыгъ, нэмыкI хьакIэ горэми мэл 60 ритыгъ" [4].

Мары ЛIыIэпIэ Махьир I893-рэ илъэсым къытхыжьырэр:

"Хьатыгъужъыкъу – къэбэртэепщ, ящэнэрэ пщымэ ащыщ. Мыхэмэ ащыщэу Хьатыгъужъыкъо Мыхьамэт Пакъэ ыужкIэ цIэрыIо хъугъэ. Пщыр шэкIонэу Бэлъкъар хэгъэгум зэрихьагъэр бэлъкъархэм зызэхахым, зэкIэ лъэпкъыр къэзэрэугъоишъ шIухьафтын былым мин заулэ къыратыгъ.

- Сэ сышэкIонэу, синыбджэгъу заулэмэ япсэуныгъэ сыкIэупчIэнэу сыкъэкIуагъ, зыми сыфаеп. Тхьашъуегъэпсэу сэ лъытэныгъэ къызэрэсфэшъушIыгъэмкIэ, шъухьафтынхэри сигуапэу шъосэтыжьых, - ариIуагъ. Ахэмэ къыраIожьыгъ:

- Хьатыгъужъыкъо фэдэу цIэрыIоу тихэгъэгу цIыф къихьагъэу IэнэкIэу дгъэкIожьмэ емыкIоу тэлъэгъу, нэмыкIхэми зэхахыми тагъэмысэщт, тштэжьыщтэп.

Хьатыгъужъыкъор къэкIожьыфэ былымэу къыратыгъэр зыIукIэрэ тхьамыкIэмэ аритзэ, ядэжь къызэсыжьым зыпари къыфэнэжьыгъэп. ЦIыф цIэрыIоу хэгъэгум къихьагъэм, "зыгорэм сыфай" ыIогъагъэмэ, ратыщтыгъэр тхьам ешI! Джащ фэдэ зекIуакIэм цIэрыIо ышIыгъ" [5].

Бэдэдэрэ зэхэтэхы ыкIи къытэупчIыхэуи мэхъу: "Сыд пае адыгэхэмэ нэрлъэгъу къэлэсэрайхэр, пытапIэхэр мыжъоунэшхохэр къакIэмыны-жьыгъа?". Мыщ ипэгъокIэу хабзэм джэуап къыретыжьы: Адыгэ Хабзэм мыжъом хэшIыкIыгъэу унэ пшIыныр, ащ зыбгъэбылъэу уисыныр, пыим ымышIахэу утеоныр щынэпхагъэу алъытэщтыгъэ. Джащ къыхэкIэу адыгэхэмэ мыжъо унэхэр ыкIи пытапIэхэр ашIыщтыгъэп.

Кавказым быслымэн диным ихабзэрэ Адыгэ Хабзэмрэ зэгурымыIоу зэпэуцужьыщтыгъэх. НахьыбэмкIэ Адыгэ Хабзэр быслымэн диным текIощтыгъэ.

ГущыIэм пае, Адыгэ ХабзэмкIэ нысэу унагъом къихьагъэм унэгъуакIэу зыхэхьагъэм ис цIыф пстэуми цIэхэр афиусыныр хэбзагъэ. Нысэм ацIэхэр къыIонэу фитыгъэп. Ипщыкъомэ зым Хьасан адрэм Хъусен ацIагъэх. ДинымкIэ къурIаным зы тхыпхъи зэблэпхъун уфитэп. Нысэр къурIан еджэ пэтэу цIэхэу Хьасанэрэ Хьусенэрэ къызхэфэхэм, къызэтенагъ. Ау зыкъишIэжьи, "Къэрдэн, ШъэоцIыкIу" ыIуи, цIэу афиусыгъэхэмкIэ къеджагъ.

Джыри зы щысэ къэсхьын. Анкара къалэ щыпсэурэ адыгэ унагъом зы шъэо закъо яIагъ.

Ятфэнэрэ къатым тесыгъэх Тыр шъхьангъупчъэмкIэ зиплъыхьэ пэтэу икIалэ машинэр зэреуагъэр ылъэгъугъ. Арыти ежьым зимгъэхъыеу ишъхьэгъусэ еджи, "уикIалэ зыгорэ щышIыгъэкIэ сэгугъэ, кIуи еплъ!" – ыIуагъ.

Къуаджэ горэм кIэлэцIыкIухэр унэ горэм щыджэгухэзэ, унэм машIо къыкIэнагъ. Ар зылъэгъугъэ бысымым кIэлэцIыкIухэр тIурытIоу машIом къыхихыжьыгъэх. Ауж дэдэ ежь икIалэ машIом къыхихыжьыгъ. Адыгэ Хабзэм тетэу ежь исабый ауж къыригъэнагъ.

ХьакIэм рахырэ Адыгэ Хабзэм пае Леонтович мары къыIорэр: "Черкесмэ хьакIэм рахырэ хабзэм ижъ дэдэрэ лъэхъаным щегъэжьагъэу юридическэу шапхъэ иIэу щыт. Хэтрэ бысыми хабзэм димыштэу ихьакIэ дэзекIомэ тазыр тыралъхьэщтыгъ" [6]. Ащ къытхыхэрэмэ Бэлли, Клапроти, Нэгумэ Шори дырагъэштэ.

Адыгэ ХабзэмкIэ хьакIэу къэкIуагъэр хьакIэщым рагъэблагъэщтыгъ. Унагъор зыщыпсэурэ унэшхом рагъахьэщтыгъэп. Ар къызхэкIыщтыгъэр кавказ лъэпкъыхэм онджэкъыр зэрагъэлъапIэщтыгъэр ары. Онджэкъым пылъэгъэ лъхъончым нысэу къащагъэр щэунае къекIокIынышъ нэсын фэягъэ. А хабзэм ыуж къэзыщагъэмрэ къащагъэмрэ зэшъхьэгъусэ хъущтыгъэх. Арышъы мыщ фэдиз юридическэ кIуачIэ зиIэ онджэкъым хэти намыгъэсыным пае, хьакIэр унэшхом рагъахьэщтыгъэп.

Нэгумэ Шорэ къызэритхырэмкIэ, бысымым хьакIэр къыухъумэзэ ежь ыпсэ ыгъэтIылъын фэягъэ. Хэти мы хабзэр ыукъомэ тазыр тыралъхьэщтыгъэ.

Унэгъо кIоцIым ис цIыфхэр зэрэзекIощт хабзэхэр адыгэмэ гъэнэфагъэу яIагъ. Хы ШIуцIэм Iус адыгэхэм хабзэу ахэлъыгъ тым ыкъо Адыгэ Хабзэм димыштэу зекIуагъэмэ унэм рифын е аригъэукIын ылъэкIыщтыгъ.

Адыгэ Хабзэм лъэныкъуабэ къыубытыщтыгъэ. Ахэмэ зэу ащыщ гъогурыкIо бзылъфыгъэм шъхьакIэфэныгъэу рахыщтыгъэр. I897- рэ илъэсым Теофил Лёбел къызэритхырэмкIэ, шыур бзылъфыгъэм IукIэмэ шым къепсыхыти, шIуфэс сэлам рихыщтыгъэ. Бзылъфыгъэр шым ешэсынэу фигъэкIуатэщтыгъэ ыкIи дэкIуатэщтыгъэ. А хабзэр шыум нахьи нахьыжъыми дызэрихьэщтыгъэ [7].

Ар къеушыхьаты шIэныгъэлэжьэу Александр Ладыженскэм. "Адыгэ горэм судым тазыр тырилъхьагъ. Солдат игъусэу къалэм хьапсэм ащэ. Зы судьяр кум исэу кIожьызэ тазыр зытыралъхьагъэм кIэхьагъ. Хабзэм тетэу судьям кур къыгъэуцуи, тазырыр зытырилъхьагъэр къитIысхьанэу фигъэкIотагъ. Ау кум икъоу тIысыпIэ иIэпти, судьяр ехи солдатымрэ тазыр зытырилъхьагъэмрэ ригъэтIысхьагъэх. Ежьыр лъэсэу кIожьыгъэ. Джары Адыгэ Хабзэр [8].

Непэрэ лъэхъаным Адыгэ Хабзэр зепхьаныр къины, арэу щытыми амал иIэу аукъорэп. ГущыIэм пае, 1992-рэ илъэсым Израиль ит адыгэ къуаджэу Кфар-Камэ авариеу щыхъугъэм бгъуитIумкIи цIыфхэр хэкIодагъэх. Къалэу зэпхыгъэм милициехэр къуаджэм къыгъэкIуагъэх бырсыр къамыIэтынэу. Чылэ тхьаматэр апэгъокIи яупчIыгъ:

- Сыд шъукъызфэкIуагъэр?

- Хъугъэ-шIагъэм ыпкъ къикIыкIэ чылэм зэо-банэ къыдэмытэджэнэу тыкъагъэкIуагъ!

- Тэ ащ фэдэ хабзэ тхэлъэп. Зэгорэм тичылэ зэо-банэ къыдэтэджагъэу къэшъошIэжьа?

- Хьау.

-Ашыгъум джащ Iофыр щытэухы. Тэ Адыгэ ХабзэмкIэ Iофыр зэшIотхыщт.

СигущыIэ Хайдельберг (Германием) университетым политикэ шIэныгъэм ифакультет идеканыгъэу проф. Е. Саркисянц игущыIэхэмкIэ къэсыухынэу сыфай: "Адыгэмэ культурэу яIагъэр лъэшэу лъагэу щытыгъ. Ащ къыхэкIыкIэ къахахьэрэ лъэпкъхэр ежь-ежьырэу ассимиляцие хъущтыгъэх".

Тхьашъуегъэпсэу шъукъызэрэсэдэIугъэм фэшI.

Литературэр:
1. Essad Bey. Der Kaukasus - Seine Berge, Völker und Geschichte-Berlin
2. ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Нартхэр. Том I. – Мыекъуапэ, 1968. – Н. 122.
3. Гелашвили Наира. Джэнэтыр зэхэкъутагъ. – Берлин, 1993. – С. 13.
4. Bell Stanislaus James.Tagebuch seines Aufenthalts in Circassien während der Jahre 1837-1839. – Pforzheim, 1841. –Tom I, 121. – 776 s.
5. ЛIыIэпIэ Махьир. Кавказ лIэкъо тамыгъэхэр. Хэутыным фэзыгъэхьазырыгъэр Едыдж Батырай. – Мыекъуапэ, 2008.
6. Leontovic, R.I.F. Adats of the Caucasian mountainers. Materil regarding customary law of nort and east Caucasus. Russ. Odessa, 1982-83, 2 Vol. 375.
7. Ladyzenski Alexandre M. Die Famailiengewohnheitsrecht der Tscherkessen. In-& Zts- f- vergleichende Rechtswisseschaft XLV. 1930 pp- 178-208.
8. Лёбел Теофил. Турцием щыIэ черкесхэм янысэщэ джэгу хабзэхэр. ЗэзыдзэкIыгъэр Едыдж Б. – Амстердам, I897. – С. 59-71.

Едыдж Батырай.