Къуекъо Асфар: Къэзэотэ Iуашъхьэм ишыукIэ къалэхэр - Последние всадники-«крепости», прикрывающие передних

«Дунаим дэй иIэп, уаерэ ошIурэ зэблэкIы нахь», – аIо адыгэмэ. А дунаир зыпкъ итэу макIомэ дэгъу, джащыгъум ичэщи имафи, ичъыIи ифаби, иуаий иошIуи зэблэкIыщтых, ау дунаир игъогу фэшIэу зыщыдащэхырэм идэй къэлъагъо. Мифологием къызэриIорэмкIэ дунаим цIыфмэ ящыIэкIэ-псэукIи, ятетыкIи зэблехъу, ау адыгэмэ ягурышэ-гупшысэ къыIорэр ащ тIэкIу текIы: дунаир Iае мэхъушъ цIыфмэ ящыIакIэ дэи хъурэп, цIыфымэ ягупшысэ дэимэ, яшIыкIэ-зекIокIэ мытэрэзымэ дунаир зэщагъакъо. Ем е къехьы, шIур шIум фэкIо, гупшысэми кIуачIэ иI, зекIуакIэри кIочIаджэп.

Мыщ фэдэ гупшысхэр шъхьэм къыригъахэу Iофыгъуищ мы илъэсым игъатхэ зэрихьылIагъэх, ахэр зэзыпхыхэрэми зэкIэрызыщэхэрэми япхыгъэх а цIыфым игупшысэрэ изекIуакIэрэ, шIурэ ерэ ащ щызэнэкъокъух.

Мэлылъфэгъум и 25-м адыгэ ныпым (быракъым) и Мафэ зэрэдунаеу тет адыгэмэ зэдыхагъэунэфыкIыгъ. Ныпым къырыкIуагъэмрэ, зыфагъэIагъэмрэ, зыкIагъэIагъэмрэ, а мафэм мэфэкIыр зыкIытедгъэфагъэмрэ афэгъэхьыгъэу шIукIае къыхэутыгъэу щыIэ хъугъэ, сэри ащ сыхэщагъэу, ылъапсэ езыгъэдзыжьыгъэмэ сащыщыти, мы Iофыгъом игугъу мызэу-мытIоу гъэзет-тхылъымэ къащытесыдзагъ, телевидение-радио зыфэпIощтымэ ягугъу къащысшIыгъ.

1829-рэ илъэсым Адрианопольскэ зэзэгъыныгъэу Урысыемрэ Тыркуемрэ зэдащIыгъэм елъытыгъэу Черкесиер Урысым фэгъэзагъэу къырагъэкIыгъ, ащ адыгэр ешIугъэп, лъэпкъхэр зэгоуцонхэшъ яшъхьафитыныгъэ фэбэнэнхэу рахъухьагъ. ЯзэгурыIоныгъэ ишыхьатэу 1830-рэ илъэсым зэдаштагъэ быракъым чIэтыхэу онэ темыхыхэу илъэс пчъагъэрэ зэуагъэх, лIыгъэ ахэлъэу ашъхьэ къаухъумагъ. Дэгъыстан шеихъ Щамили илъэс тIокIырэ тфырэ имамат зэхищи кавказ лъэпкъыхэр игъусэу зэуагъэ, ау 1859-м зыкъырагъэти аубытыгъ. Ащ ыуж Урысыем заор нахь шIэхэу ыухыным пае зэкIэ кIуачIэу, амалэу иIэр Черкесием къыритэкъулIагъ. А уахътэм адыгэмэ нэбгырэ мин 400 фэдиз дзэкIолIэу къагъэуцун алъэкIыщтыгъэмэ, Урысыем зы миллион фэдиз, къэзэкъ минишъэрэ тIокIиплIырэ игъусэу къаритэкъулIагъ.

КIэух заор римыгъажьэзэ императорэу ЯтIонэрэ Александр 1861-м адыгэмэ къахэхьагъ. Мамрыкъо кIэим адыгэмэ пачъыхьэм дыряIагъэ зэIукIэгъум икъэбар шъэфэп, ащ фэгъэхьыгъэ къэбар шIукIае къыхаутыгъ. Сихъу Сэфэрбый къаригъэIотэжьыгъэ къэбархэр ащкIэ щысэх. Сэри а уахътэм хъугъэм гъунэ лъысфыгъ, а зэIукIэм хэлэжьагъэмэ ялIэужхэмрэ ялъэуж рыкIуагъэхэмрэ салъыплъэжьыгъ, шIукIае згъэнэфэжьыгъэ. Пачъыхьэм адыгэмэ закъыфигъази: «Илъэс пчъагъэрэ тызэуагъ, ау тызэжъугъэшIу, Хы ШIуцIэм екIоу гъогуищ къысэшъути, зи шъосIощтэп, шъузэрэфаеу шъупсэу, шъуихабзи шъуихабзэ, шъуибзыпхъи шъуибзыпхъ, шъуидини – шъуидин, шъузгъэохъущтэп», – къызареIом, ащ Хьаджэмыкъом дыригъэштагъ. А Хьаджэмыкъор тыкъызтегущыIэрэ уахътэм хэгъэщагъэшъ, тикъэбар къыхэхьэ.

Хэтыгъа а Хьаджэмыкъор, абдзахэмэ ащыщыгъа, бжъэдыгъупщыщтыгъа? ЗышIэрэр мэкIагъэ. Ащ къыхэкIэу, а Хьаджэмыкъор бжъэдыгъу пщы татэу, ихэгъэгу къикIи, мы зэIукIэм къэкIуагъэу тарихъ романхэм ахэт. Тэ зэрэдгъэунэфыгъэмкIэ, Хьаджэмыкъо Пщымафэу (ащ ыцIэ зыми къышIэжьыщтыгъэп) пачъыхьэм ыпашъхьэ къыщыгущыIэгъагъэр абдзэхэ Анцокъо лIэкъолIэшмэ ащыщыгъ. Ащ ипхъорэлъфэу Хьаджэмыкъо Хъаный къэбарым ишъыпкъапIэ къызыпкъырытхыгъэр. Бжъэдыгъу Хьаджэмыкъохэр шъхьафых, ахэр пщы лъэпкъых, Анцокъохэр абдзэхэ лIэкъолъэшых, хьаджэшI бэрэ макIохэти, Хьаджэмыкъо цIэр къатрагъэнэгъагъ. ЗэрэхъурэмкIэ, ахэр ары къызыхэкIыгъагъэр Хьаджэмыкъо Пщымафэу пачъыхьэм ыпашъхьэ къихьэгъагъэр. «Икъун тызэрэзэуагъэр, пачъыхьэм тыгожъугъэуцу, цыхьэ фэтэжъугъэшI», – ащ ыIогъагъ.

Ащ ыуж къэгущыIэгъагъ ШIуцIэжъыкъо Цэикъо. «Тызэощт, тятэжъыхымэ анапэ тетхыщтэп, тыгъэм ычIэгъ чъыгыр къыщэкIы, зыкъеIэты, нэужым иуахътэ къынэсышъ, ебэджыжьы, лъэпкъыми ары къарыкIорэр, тикIодыгъо къынэсыгъэмэ, тызаозэ тыфэхыныр нахь къэтэштэ», – ащ ыIогъагъ. Тарихъ романым Цэикъор заозэ зэрикIыжьыгъэр щигъэзыий, пачъыхьэр игъогу зытехьажьым «слъэпкъ згъэплъэхъугъэ, тыгожъугъэуцу пачъыхьэм сIон фэягъэ, ащ ыуж сыщыIэжьын слъэкIыщтэп», – ыIуи, къамэкIэ зыхэпыджэжьи псым зыригъэхьыжьыгъэу хэт. Ау ар шъыпкъэп, сыда лIыхъужъым имыфэшъуашэр епIолIэн, дунаир ежь зэрилъэгъурэм фэдэу ари къэгущыIагъ.

Хьаджэмыкъом ыIуагъэр ара, хьаумэ ШIуцIэжъыкъо Цэикъом ыIуагъэр ара нахь тэрэзыр пIоу упчIэ зэптыжьыныр имыщыкIагъэу сэ сэлъытэ. «Критерие горэ къыхэпхын хъумэ, – ытхыщтыгъэ Аристотель, – апэ дэдэ ищыкIагъэр узтегущыIэрэм, зылъапсэ пфырэм историем ылъэныкъокIэ укъекIолIэныр ары». Сэ сызэреплъырэмкIэ адыгэм иIоф гъэнэфэгъахэу щытыгъ пачъыхьэр къызэкIом, адыгэмэ дэгъу аIуагъэми, дэи аIуагъэми къушъхьэтхым ахэр къызэрэтырамыгъэнэщтыгъэр гъэнэфэгъагъэ. «ТыошIущт тичIыгу тыкъытегъани, тихэбзэ-бзыпхъэ зетхьанэу амал къытэт», – аIуи зелъэIухэм пэчъыхьэм къыпиупкIыгъ: «ШъукъекIотэхи, лъэгум шъуитIыс, е Тыркум шъуикIыжь».

ЗэкIэ зэрэмыкощыжьыщтыр гъэнэфэгъагъэ, тыкъэнэн зыIорэм щыщыби къызэримыгъэнэщтыр гурыIогъоягъэп, цIыфышъхьэ фэныкъуагъэп ар, чIыгур ары ищыкIэгъагъэр. Арышъ, «заор лъыдгъэкIотэщт» зыIуагъэми, «хьау, тешIун» зыIуагъэми шIу къапыщылъыгъэп, адыгэр лъэпсэкIод пачъыхьэм зэришIыщтым уехъырэхъышэнэу щытэп, «шъузэрэфаеу шъущызгъэIэщт» зыфиIуагъэр зэрэпцIы гъушъэр уахътэм къыгъэлъэгъожьыгъ, Фэдз Iэшэ Iых заоми ары лъапсэ фэхъужьыгъэр…

Пачъыхьэр кIожьыгъэ, адыгэхэр ащ щыгощыгъэ хъугъэх: гъэзэуат заор зыухи, адыгэ быракъыр зыгъэтIылъыжьи, пачъыхьэм ешIугъэмэ (Хьаджэмыкъо Пщымафэ дезгъэштагъэмэ) чIыпIэ къафагъэнафи, ахэр къушъхьэм къекIотэхыгъэх, пачъыхьэм игущыIэ щыгугъыхи, лъэгум чылэкIэ щыIыстыгъэх, ау гугъэ IэнэкIэу, икIыжьыгъэмэ яхъуапсэхэу къэнэжьыгъагъэх...

Зэуагъэхэу пачъыхьэм емышIугъэхэр, ыкIэм нэс быракъыр зиIэдэжьыгъэхэр зэтраукIагъэх, къэнагъэхэр хы ШIуцIэ Iушъом Iуагъэзыхьэхи, гъаблэмрэ гъаемрэ, чъыIэмрэ къинымрэ IуагъэлIыхьагъэх. 1923-рэ илъэсым курдж (грузин) шIэныгъэлэжьэу Симон Джанашиа адыгэ шъолъырым къакIуи, адыгэу къэнэжьыгъэмэ ахэсыгъ: абдзахи, бжъэдыгъуи, бэслъэнэий, кIэмгуи, къэбэртаий, шапсыгъи заIуигъэкIагъ. Агуе щыIэу, илъэс 91-рэ зыныбжь лIыжъым ар нэIуасэ фашIыгъ. Нэпсэу Хьанэшъу ыкъо Джэбэрэжъ Тыркуем ращыжьынэу къухьэм рагъэтIысхьагъэу къахэкIыжьыгъэр арыгъэ. ЕгъэзыгъэкIэ икIыжьыгъэр ба, макIа, зэхэфыгъуае, шапсыгъэрэ абдзахэрэ зэгъусэу миллионитIурэ ныкъорэ хъущтыгъэу лIыжъым еIо. Ар зышIобаIо щыIэнкIи мэхъу, ау икIыжьыгъэр мэкIагъэмэ милионибл-бгъу фэдизэу непэ Тыркуем къыщалъытэрэ адыгэр тыдэ къэкIыни? «1862-м Жьыубгъу (Джубгэ – А.Къ.) къынэсыгъ мухьаджыр Iофым икъэбар, – ыIуагъ лIыжъым. – Илъэсиблырэ цIыф къупшъхьэхэр хы Iушъом Iутэкъуагъэхэу Iулъыгъэх. Хъулъфыгъэ жакIэхэмрэ бзылъфыгъэ шъхьацхэмрэ къолэжъмэ набгъо ащашIэу, шъхьэкъупшъхьэхэр къэрапызым фэдэу хым къызхидзыжьэу. Сипыи сэ слъэгъугъэр ылъэгъунэу сыфаеп» [1: 131].

Хъыбые Iухъухьагъэхэу, узым, техьэгъум ыулъэгугъэхэу IэкIыб ращыгъэми къяхъулIагъэр хьэзаб. Илъэсишъэрэ кIуагъэ Урыс-Кавказ заом тилъэпкъ ыкъути, пхъахь итэкъу зешIым, ицIыфышъхьэ зыдэгъэзагъэ хъугъэр Тыркуер ары. Ахэр зэрэрафыгъэ шIыкIэр, хьэзабэу хыIушъом Iуалъэгъуагъэмрэ Тырку нэпкъым зыIуатакъохэм къарыкIуагъэмрэ гугъэуз закIэу зэхэлъ…

Хы ШIуцIэ нэпкъэу Самсунрэ тэ тадэжьырэ анахь зэпэблагъэх, километрэ 400 фэдиз, зы чэщ-зымафэкIэ къухьэкIэ окIу. Ары ращэу рагъэжьагъэ адыгэхэр Самсунэ нэпкъым апэ зыкIынэсыщтыгъэхэр. КIочIаджэ хъугъэ цIыфхэу Черкесием къыращыщтыгъэхэр техьэгъум ыгъалIэщтыгъэх (Самсун нэпкъым псыишъугъэ, псыкIэ-псылэ бэу иIагъ, аргъоир багъэ, техьэгъу узыр къахахьэщытыгъэ). Бэ дэд мыщ IукIодагъэр, мин пчъагъэу Iуатакъощтыгъэмэ къахэнэжьыщтыгъэр макIэ. Самсун иIэгъо-блэгъуми ыпэкIи къыкIэрыс чIыпIэмэ – Амасьем, Эрбаам, Токъат, Чорум ыпэкIи сащыIагъ, мыхэмэ адыгэр ащыб (Самсун вилайетым – район зыфэпIоным – миллионырэ шъитIурэ ис, ахэмэ ащыщэу мин шъитIур адыгэ). Мыхэр тырку хэгъэгум къызэрэкIогъэ шIыкIэмрэ, къинэу алъэгъугъэмрэ нахьыпэм къаIуатэу зэхэсхыгъэ, ау мы лъэхъанэм ащ тызыщэIэм якъэбархэр нахьи нахь гугъэуз тщыхъугъэх...

«Сакъызлыкъэ коим сыщыщ, – къыIотагъ тибысымымэ ащыщэу АкIэгъу Фаикъ. – Тэ тыкъызтекIыжьыгъэ адыгэхэр къухьэмкIэ Самсун къызехыхэм, зы гъэрэ мыщ дэсыгъэх, къякIугъэп. Ай къынэужым Чарщамбэм кIуагъэх, ау сымаджэхэу, лIэхэу зэхъум, Асарджыккоим (тырку къуадж) ыпшъэкIэ кIуагъэх, нэмыкIхэмэ ахагъэтIысхьагъэх. Мыхэмэ (адыгэмэ) аIуагъ: «Тыбзэ, тихабзэ мыщ щыдгъэкIодыжьыщт, тэ кой шъхьаф тшIыщт». Джаущтэу джы Сакъызкоим иерынэ (ичIыпIэ) агъэнэфагъ, унэ тIокI фэдиз ащ мэфэ пшIыкIутф фэдизкIэ щагъэуцугъ, бзылъфыгъэмэ аижьыгъэх. «Унэхэр хьазыр, шъукъэкIожь», – заIом, яIэ тIэкIур зыдахьыжьи, ащ екIолIэжьыгъэх. Зым шы къыщагъ, адрэм чэмы, нэмыкIым мэлы, хэты чэт-атакъ. А чIыпIэм къурмэн щашIи, чэщыпэ щырахыгъ.

Пчэдыжьым жьэу атакъэр къызэIом коим дэсыр зэкIэ яунэмэ къарыкIи, гъыхэзэ тхьэ елъэIугъэх: «Тэри, шыкурол осын, къытэхъулIагъэмэ ауж къуаджэ тиIэ хъужьыгъэмэ!» Титхьэматэмэ, тятэ пIашъэмэ моущтэу хъугъэу къытаIощтыгъ. АкIэгъу Гюль Ахьмэд Темырджан, АкIэгъу Ибрахьим Темырджан мыр къытфэзыIотэжьыгъэр, мыхэмэ ятэжъы мэхъу къикIыжьыгъагъэр…» [2] «Мыр къаIуатэ хъумэ лIыжъыхэр нэку-нэпс хъущтыгъэх», – еIо Фаикъ. Мыщ фэдэ хьазыр адрэ хэхэс хъугъэ адыгэмэ ашъхьэ къырыкIуагъэри.

Мыдрэ адыгэ купэу быракъыр агъэIылъыжьи, пачъыхьэм игущыIэ щыгугъхи, къушъхьэм къехыгъэхэм джы закъыфэдгъэзэн. Фэдз кIэйкIэ, къуладжэкIэ зэджагъэхэм, Мыекъуапэ уикIэу Ярославскэм, Чэтыунэ (Лабинскэ) лъэныкъом укIо зыхъукIэ Унароковская зыфиIорэм дэжь, джы Фэдз зытесыри, ащ тIэкIу шIокIэуи къыубытыщтыгъэ. Урыс-Кавказ заор заухым ыуж ащ урысым ешIугъэхэу адыгэ шIукIае къосыгъ.

Сыда ащ фэдизэу къэхъугъагъэр Стамбол икIыжьышхом хэмыфэхэу чIыохым къэкIуагъэмэ замыIэтыжьы мыхъунэу? «Шъузэрэфаеу шъудгъэпсэущт, шъуихабзи, шъуидини шъулэжь, джы мамырэу дахэу тызэдыщыIэщт», – пачъыхьэм къариIуи, игущыIэ зэрепцIыжьыгъэр ары ащ лъапсэ фэхъугъэр. Ар амыдэу пачъыхьэм иполитикэ пэуцужьыгъэ адыгэмэ къарыкIуагъэм итхьамыкIагъо гъатхэм мэлылъфэгъу мазэм и 26-м екIолIэжьы (къэлъытэк1э стилыжъымк1э жъоныгъуак1эм и 8-м тефэ). Аужырэ заоу адыгэмэ пачъыхьэм дашIыгъэр а мафэм аухыгъ, ащ ыуж илъэсишъэрэ шъэныкъорэ мары джы тешIэжьыгъ, ау шIэжьыр цIыфмэ ащыгъупшагъэп…

Ау ар зыщыгъупшагъэхэр, е зыщагъэгъупшагъэхэр шIэныгъэлэжь тарихъIуатэхэм ащыщхэр арых, сыда пIомэ 1868-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 26-м фэдзымэ къяхъулIагъэ тхьамыкIагъом тарихълэжьхэр непэ къызынэсыгъэм игъэкIотыгъэу тегущыIэхэрэп. ЫпэкIи мыщ зыфэзгъэзагъэр макIэ. 1947-рэ илъэсым А.В. Мамонтовэ закъор ары ащ тетхыхьэгъагъэр, ау хъугъэм ащ екIолIэкIэ шъхьаф фишIыгъ, классовэ зэпыщытыр лъапсэу ыштагъ, пщы-оркъхэмэ япщылIхэр зэратIупщыжьын фаем къыхэкIэу ахэмэ цIыфхэр къагъэблыхи, диныр къызфагъэфедэзэ ежьхэр зыфаер пхыращын агу хэлъыгъэу еIо [3].

Фэдз щыщ IэфэшIыгъо Аслъан Фэдз заор зыщыIагъэр илъэси 125-рэ зэрэхъурэм ипэгъокIэу «ШIэжьыр щыI» ыIоу Кощхьэблэ гъэзетым 1993-рэ илъэсым икIэухырэ 1994-рэ илъэсым ищылэ мазэрэ зэкIэлъыкIоу материалхэр къыхиутыгъэх [4].

«Кавказ заом ипроблемэхэмрэ Осмэн империем черкесхэр зыкIырагъэкIыгъэхэмрэ» зыфиIорэ тхылъэу, архивым идокументхэр, нэмыкI тхыгъэхэр зыдэтыр Нальщыч 2001-рэ илъэсым къыщыдэкIыгъ, мыщ фэдзмэ зыкъызэраIэтыгъэмрэ зыкъызкIаIэтыгъэмрэ игугъу къешIы [5].

2005-рэ илъэсым Нальщыч гуманитар ушэтынмэ апылъ шIэныгъэлэжь институтым къыдигъэкIыгъэ тхылъэу Кавказ заом иуахътэ аусыгъэ орэдмэ ахэтэу «Фэдз псыхъо фэгъэхьыгъэ орэдыри» къыдэхьагъ [6].

«Фэдз IэшэIыхым икъэбар» зыфиIорэр шIэныгъэлэжьэу Бузэрэ Азэмат Адыгэ къэралыгъо университетым ижурналэу «Псалъэм» (2008-рэ илъэсым я 5 (8) – къытедзэгъум) къыщыхиутыгъ [7]. ШIэныгъэлэжьэу Къандурэ Руслъани мы Iофым фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр иIэх.

КъызэрэтIуагъэу, Фэдз IэшэIых заор къызыхэкIыгъэр, нэужым икIыжьыныхэу адыгэхэр къыфэзыIэтыгъэхэр пачъыхьэгъум къинэжьыгъэ адыгэхэмкIэ жъалымагъэу зэрихьэщтыгъэхэр, чIыпIэ зэжъу зэрэригъэуцощтыгъэхэр ары. Апэ ар зэхэзышIагъэмэ ащыщыгъ «пачъыхьэм тежъугъэшIу, тыгожъугъэуцу» зыIуагъэ Хьаджэмыкъо Пщымафэрэ ащ игъусагъэхэмрэ. Къушъхьэм ахэр къызехыхэм пэчъыхьэм ыцIэкIэ Хьаджэмыкъом чIыгу къыратыгъ, чылэ-къутыр зытIуи тыригъэтIысхьагъ. Хьаджэмыкъохьаблэ (джы Дондуковскэр) ары зыгъэуцугъэр. Ау мыщ фэдизэу пачъыхьэм щыгугъыгъэри игугъэ хэшхыкIыжьыгъэп, а Фэдз кIэй дэсыхэр зытекIодэгъэ «IэшэIыхым» хьаджэмыкъохьаблэхэмэ ащиухьагъэп, адыгэ тIэкIоу хэкужъым къинагъэм щыIакIэ къырамытыжьэу, пачъыхьэм ихьилагъэ афэмыщэчыжьы зэхъум, Хьаджэмыкъо лIакъори зэтечыгъэ хъугъэ, янахьыбэр икIыжьыгъ, мыдрэ къэнагъэхэр дэдзыхыгъэ хъугъэ. Джащыгъум Хьаджэмыкъохьабли ыцIэ зэблахъугъэ. Хьаджэмыкъор «пачъыхьэм ешIужьэу» ыIуи, иуанэ дэпкъым зэрэпилъэжьыгъэзи, уасэ къыфашIыжьыгъэп. Адыгэмэ лые къязыхыгъэ пачъыхьэм игенералэу А.М. Дондуковым ыцIэ джы псэупIэм ехьы.

Хьаджэмыкъом изэкъуагъэп ащ фэдэ къызщышIыгъэр. Урыс-Кавказ заор джыри амыухызэ быракъыр зыгъэтIылъыжьыхи, тызэожьыщтэп аIуи урысым ешIугъэхэ абдзахэхэр, бэслъэнэйхэр, лэбэдэс къэбэртайхэр (джы мы Фэдзыри зэрахэтэу) Фэдз псыхъомрэ ащ къыхэлъэдэжьырэ Пэнэкъо псыхъомрэ якIэйхэр псэупIэкIэ хахыгъ, чылэ шIукIае джаущтэу зэхэтIысхьагъэх. Анахь иныгъэр Фэдз, нэбгырэ минибл фэдиз а лъэхъанэм дэсыгъ, Пшызэ шъолъырым ащ нахь зэIэкIэлъ къуаджэ исыжьыгъэп [4]. Мыр рахъухьэ зэхъум «сыд типсэукIэщт, таущтэу тыщыIэщт?» аIоу адыгэхэр егупшысагъэх, ащкIэ IэубытыпIэ ашIыгъэр пачъыхьэм адыгэмэ яхэбзэ зэхэтыкIэ рыгъозэнхэу амал къаритыщтэу зыфиIуагъэр ары. «Гугъэр тышы», – аIуагъ. «Ахьыри зыхьыри мэгугъэх», – зыIуагъэри а адыгэр ары. Угугъэныр Iофэп, Iофыр гугъэIэнэкIыныр ары…

Апэрэ илъэс шъыпкъэхэу ыхэ къехыхи Фэдз кIэим адыгэхэр къыздэтIысхьэхэм Темыр-КъохьэпIэ Кавказым щыпсэухэрэр Iэшэнчъэхэу, граждан шъуашэм игъэуцоныр пачъыхьэгъум инэрыгъыгъэ лъэхъанэ къыхиубытагъэх [5]. Пшызэ шъолъыр къыриубытэрэ къушъхьэчIэсмэ япсэупIэхэр «военнэ-народнэ округ» зырызыхэу агощыхи, чылэмэ ежь ащыщ тхьэмэтэгъур рамыпэсэу пачъыхьэдзэм щыщыхэр, къэзэкъ офицерхэр а округмэ пащэ афашIыгъэх, къушъхьэчIэсхэр джаущтэу агъэIорышIэнхэу рахъухьагъ. А зэкIэмэ алъыплъэнэу агъэнэфагъэр полковникэу Дукмасовыр ары (нэужым инэрал хъугъэ). Ар жъалымэу адыгэу зыкъэзыIэтыгъэмэ къадэпсэугъ, ау ащ ыцIэ джы ехьы Хьэкурынэхьэблэ районым ит къутырмэ ащыщ.

Заом къыкIэрызыжьыгъэ къодыехэу, джыри зыкъэзымышIэжьыгъэ адыгэмэ зызэтырагъэпсыхьажьынэу, зыпкъ иуцожьынхэу игъо имыфэхэзэ хэбзакIэм идэкъацэ дэфагъэх. Лэжьыгъэ тIэкIоу къагъэкIырэр зэраIахырэм имызакъоу хэбзэ хьакъулахьхэр афэмыIэтхэу ахэмэ зэкIаIулIэщтыгъэх. Мыхэмэ ашъхьадэкIыжьыти адыгэр зэмыуцолIахэщтыгъэр иIашэ ытын, Iэшэнчъэу къызэрэнэн фэягъэр ары. IэшэIыхыным къыздихьырэ тхьамыкIагъор ахэмэ янэрылъэгъугъ. 1868-м икъихьэгъухэм адэжь Псэкъупсэ округым Инэмрэ Тэхъутэмыкъуаерэ къащырагъажьи адыгэмэ Iашэр къаIахэу рагъэжьагъ. А Iофым адыгэу хэкIодагъэр бэ.

ЕгъашIэм Iашэр зиIэдэжьэу, шхэхэми, чъыехэми Iабэхэмэ анэсынхэу ренэу зишэныгъэ адыгэхэм сыдэу хъумэ ар пфашIэни? Iашэр ты пIашъэмэ янэпэеплъ, ялъэуж рэкIо, сакральнэ кIуачIэ иI, лIакъор, лъэпкъыр къеухъумэх. ЕтIани адыгэм ымыштахэщтыгъэр а уахътэм къэзэкъмэ Iашэ аIыгъын зэрэфитыгъэхэр ары. Адыгэрэ къэзэкърэ зызэрихьылIэхэу зызэIуупIэхэкIэ (ащ фэди макIа зэрэхъущтыгъэр), зыр Iэшэнчъэу, адрэр IашэкIэ узэндыгъэ хъущтыгъэ, ау ащ емыплъыхэу зызэшIуанэхэкIэ, къэзэкъмэ яIашэ къатырахыти, адыгэхэр яожьыщтыгъэх. Ащ фэдэхэр агъэмысэхэти, хьапс ашIыщтыгъэх, Сыбыр ращыщтыгъэх.

IэшэIыхыным игъусэу зы Iоф Фэдз кIэим дэсымэ къафаIэтыгъагъэр – Пшызэ, Лабэ, Шъхьэгуащэ янэпкъ тешъомэ ахэр агъэкощынэу пачъыхьэм иадминистрацие унашъо зэришIыгъагъэр ары. ЧIыгу гъэбэжъулъэм икIыныхэшъ чIы тешъом хэт пфэкIон? 1867-рэ илъэсым нэс Анзорей къоджэ закъор ары урысмэ афэгъэкощыгъэр, адрэхэр афеуцуалIэщтыгъэхэп. КъыкIэлъыкIорэ илъэсым игъатхэ зэхэтым Фэдз кIэим щыIэ къауджэхэр къэбырсырыгъэх, зыкъаIэтыгъ, сыд хъугъэкIи Iашэри амытынэу, ячIыпIи имыкощыкIынхэу зэдаштагъэ. Мыщ хэщагъэ хъугъэ нэбгырэ 500 фэдизымэ тхьэлъанэ ащкIэ зэдашIыгъэ [3]. Аущтэу къарашIэрэр зымыштэрэ адыгэмэ къахахъоу зэдыпэбгъоу зыкъаIэтэу рагъэжьагъ, Адыгеим ишъолъыр къодыеп, Къэбэртэешхоми, Инджыджи ары ащыхъущтыгъэр. Пачъыхьэм адыгэхэр а лъэхъаным фэтхагъэх: е тэ зэрэтIоу мыщ тыщыжъугъэпсэу, е Тыркуем тижъугъэкIыжь. ЗэрэIыгъыхэу, зэкъотыхэу пачъыхьэм зыфагъазэмэ, ащ къызэхихынхэшъ, шIэпхъэджагъэу Пшызэ шъолъыр ипащэмэ щашIэрэм кIэух фэхъуным щыгугъыщтыгъэх.

Ау а лъэхъаным Тыркум икIыжьыныр пачъыхьэм зэтригъэуцогъагъ, 1866-м щегъэжьагъэу ащ фаблэхэрэр Сыбыр ращыщтыгъэх, е агъэтIысыщтыгъэх. А уахътэхэм адэжь абдзахэхэу фэдз къэбэртаемэ къякIолIэжьыгъагъэхэми икIыжьын гупшысэр нахь къахэхьагъ, а зыдэщысхэми зэрэщамыгъэсыщтхэр, къэдзэ-надзэм зэрэхэмыкIыщтхэр къагурыIуи, хэкIыпIэ закъоу хахыгъэр Тыркуем икIыжьынхэр ары.

Мыдрэ фэдздэсымэ къафэдгъэзэжьымэ, зэпэуцугъэхэмэ бгъуитIумкIи зэкIакIо яIагъэп. Аущтэзэ Iофыр нахь къызэIахьэмэ, нахь зэжэхэкIуатэхэ зэхъум, Лэбэ военнэ округым ипащэу Пентюховыр (ащ ыцIи зыхьырэ къутыр Хьакурынэхьэблэ районым ит) Екатеринодар тхагъэ. ЗымкIэ Тыркуем икIыжьынхэу фэдздэсхэр зэрэкIэлъэIухэрэр афиIопщыгъ, ащ дакIоу а гупшысэр ащигъэгъупшэнэу, зыфызэшIонэгъэхэ Iофым кIэух фэшIыгъэным пае экспедицие къагъэкIонышъ агъэIэсэныхэу кIэлъэIугъ [6].

Мэлылъфэгъум и 23-м пачъыхьадзэм щыщхэмрэ къэзэкъхэмрэ фэдздэсхэр къаухъурэихэу рагъэжьагъ, дагъэкощыкIынхэу унашъо яIагъ. Ау сыд хъугъэкIи къызэкIэмыкIонхэу, зэонхэу тхьэ къурIанкIэ зыIуагъэхэр нэбгыришъэ фэдиз хъущтыгъэх, ахэмэ бзылъфыгъэхэри ахэтыгъэх. Ахэр ячIыпIэ къинэгъагъэх, адрэ къоджэдэсмэ хэкIыпIэ зэрэщымыIэм агухэр агъэкIоди, къэзыдзахьыгъэ къэзэкъхэмрэ дзэкIолIхэмрэ адэжь къежьагъэх, нэужым къафагъэнэфэгъэ чIыпIэмэ загъэзагъ. Ахэмэ къадэпщэхыжьыгъэхэр арых Андзорей хьаблэ (Кощхьаблэ), Лэчъэпсынэ, Улапэ зыIэтыжьыгъэхэр.

Мэлылъфэгъум и 26-р къызыщихьащтым, чэщым Дэхъущыкъое Думэнышъымэ яхапIэ пытапIэ адыгэмэ щагъэпсыгъ, чэщ ренэм тхьэ елъэIугъэх. Пшызэ шъолъырым ипащэу Сумароков-Эльстон иунашъо тетэу къатеуагъэх. Пчэдыжьым бзылъфыгъэхэмрэ сабыйхэмрэ къыгот хапIэм дагъэтIысхьэхи, дзэм фэдзхэр пэуцужьыгъэх, лIыгъэ ахэлъэу зэуагъэх. Ау а тIэкIумкIэ дзэм утекIоныя, къуаджэр агъэстыгъ, зэкIэ зэтраукIагъ, нэмыкIымэ гущтэ хахынэу жъалымэ дэдэу адезэкIуагъэх. Сумароков-Эльстон итхьэматэмэ зэрафитхыгъэмкIэ «зэкIэ фанатхэр аукIыгъэх зы бзылъфыгъэрэ зы пшъэшъэжъыерэ щэхъу къэмынэу, пытэпIитIоу ашIыгъэри агъэстыгъ». Хъугъэр зинэрылъэгъу офицерым къытхыжьыщтыгъ лыгъэм паекIэ щагум удэплъэныр зэрэщынэгъуагъэр, хьэдэ 54-рэ зэпэIулъэу, бзылъфыгъэхэмрэ сабыйхэмрэ пкъырыпкъэу, хьал-хьалэу упкIэтагъэхэу щагум зэрэдэлъыгъэхэр. ЗэкIэмкIи нэбгыришъэ фэдиз щагуитIумэ адаукIыхьагъэх.

«ИшъыпкъапIэкIэ уеплъымэ, фэдздэсымэ зыкъызэраIэтыгъэр урыс администрацием ижъалымэ зекIуакI, – етхы А. Бузарэм. – Адыгэ тIэкIоу ичIыгужъ къинагъэхэр зэсэгъэ щыIэкIэ-псэукIэр, яхэбзэ зэхэтыкIэхэр зэраукъорэм езэгъынхэ алъэкIыгъэп. Урыс пэчъыхьэм ибжь чIэуцуагъэхэм яунэе хэгъэгурэ чIыгурэ ямыIэжьэу къэнагъэхэми, агукIэ шъхьафитыхэу къызэращыхъурэм ылъапсэ кIахын яхьисапэу зыкъызэратыращаерэр адыгэмэ ащыIэшъугъэп. ЗэрэхъурэмкIэ, адыгэмэ ящыIакIэрэр пачъыхьэгъум дыряIэ зэфыщытыкIэхэмрэ лъэныкъо пстэухэмкIи зэрэзэхэтакъорэр ары зыкъязгъэIэтыгъэр ыкIи зэратемыкIощтыхэр ашIэзэ закIыпэуцужьыгъэхэр» [7: 190].

Дзэми къэзэкъхэми фэдзхэу зыкъэзыIэтыгъэмэ зыгорэ къарашIэшъун зэрэщымыIэр ашIэщтыгъэ: къамэкIэ, сэшхокIэ дзэм сыд епшIэн? Мыщ фэдэу жъалымэ дэдэу бзылъфыгъи, сабыйи къамыгъанэу зыкIаукIыгъэхэм адрэмэ акъыл, щтэ хахын къодыягъэп, дзэми, къэзэкъхэми япшъэрылъ IэшIэхэу, икъу фэдизэу зэрэзэшIуахыгъэр къагъэлъэгъоныри мыщ хэтыгъ.

Мы Iофым джыри зы хэлъ – зыкъэзыIэтыгъэхэр лIэкъолIэшхэу, ежьмэ атефэу дахэу фэпагъэхэу, дышъэ идэхэр, тыжьын хьап-щыпхэр, нэмыкIэу мылъкукIэ узэхъопсэнхэу, – а зэкIэми къякIугъэхэр ямынэцIыгъэхэу пIон плъэкIыщтэп. Ахэр къонтхъ ашIыгъагъэх.

Адыги, быслъымэни, ежь чыристанхэми амышIэрэр дзэмрэ къэзэкъхэмрэ Фэдз щашIагъ – хьадэхэр яIахьылмэ къарамытыжьэу, арамыгъэтIылъыжьхэу мэфэ заулэрэ щагъэлъыгъэх. ЕтIанэ чылэм ахэр щыбгъэтIылъыжьыхэмэ якъашъхьэ теплъэрэм хъугъэр ыгу къэмыкIыжьыным, цIыфмэ ар нахь шIэхэу ащагъэгъупшэным пае километрипшI фэдизыкIэ Фэдз пэIудзыгъэу къэзэкъ станицэу Костромскаям ащэхи, ащ щычIалъхьажьыгъэх. Зымэ урысыкъэм далъхьагъэхэу аIо, ау тэ Костромскоим факIоу тызэкIом зэкIэ аукIыгъэхэр зы машэ ратакъохи, а чIыпIэр ажъожьи, умыгъотыжьынэу ашIыгъэу къытаIуагъ. Ау фэдзхэр зыфэзэуагъэхэр, зытекIодагъэхэр станицэм дэсымэ ашIэ.

Къэхъугъэм ыужы Фэдз къоджэдэсымэ ащыщыбэ аубытыгъ, хьапсы ашIыгъэх, Сыбыры ращыгъэх, къоджэ зэфэшъхьафымэ ахатэкъуагъэх, унэгъо пшIыкIуй хьэтикъуаемэ ахагъэткIухьагъ.

Мыгъэ Фэдз заор зыщыIагъэр илъэси 150-рэ мэлылъфэгъум и 26-м хъугъэ, ащ ыпэкIэ заулэрэ мы Iофым пае Фэдз сыкIуагъ, къоджэдэсымэ заIузгъэкIагъ, Костромская станицэм, зэрэсIуагъэу, фэдзэу аукIыгъэмэ ялъэуж сфэу сыщыIагъ, ащ ыуж «Нэфшъэгъо атакъэм къуаджэр зигъэгъыкIэ» зыфиIорэ статьяу мыщ фэгъэхьыгъэр «Адыгэ макъэм» къыхэсыутыгъ [8].

Гукъао мэхъу Фэдз IэшэIых заом фэгъэхьыгъэу мыгъэ Мыекъуапи, Кощхьэблэ райоными, аужыпкъэрэм ежь зэкIэ зыщыхъугъэ Фэдзи зи зэрэщызэхамыщагъэр, гъэзет, телевидение, радио зыфэпIощтыхэр илъэси 150-рэ хъугъэ шъхьафит заом зэребгъукIуагъэхэр. Къэбэртэешхом къикIыгъэ кIалэхэр купышIу хъухэу факIоу къакIохи, заор зыщыкIогъэ чIыпIэм екIугъэх (непэ Фэдз зыдэщысым ыпшъэкIэ километрэ зыщыплI иIэу ар щыт), аферэмэу шIэжь мафэ щырагъэкIокIыгъ. «БлэкIыгъэм кIэрахъокIэ узылъыокIэ, уапэ къэхъущтыр топыкIэ къыоожьыщт», – ыIуагъ Расул Гамзатовым. Ащ шIоу тегупшысэн фае лъэпкъэу тыкъэнэжьынэу тыфаемэ. Джащ фэдэмэ Фэдз IэшэIых заом уарегъэгупшысэ.

«Зимыхьэдагъэм инысащ», – аIо адыгэмэ, къатеуагъэмэ хъугъэр джэгоуи къащымыхъугъэмэ, тэ гъыбзэкIэ, лъы нэпсыкIэ тижъымэ агу щыпхырыкIыгъ. Мы тхьамыкIагъом фэгъэхьыгъэу «Фэдз IэшэIых орэд» ыIоу 1971-м Iэпэзэо Сахьидэ зэхилъхьагъэу гъыбзэ къэнэжьыгъ [9]. Мыщ къэIокIэ зэфэшъхьафыхэр иIэх. 1971 – рэ илъэсым Алъэскыр Жанэ илъэс илъэс 82 зыныбжь Iэпэзэо Сахьидэ мыр къы1озэ Фэдз щытыритхэжьыгъ, къэбарэу пылъыри къыригъэ1отагъ. Мы орэдым «Фэдз IэшэIыхым иорэдкIи» еджэхэу е1о Iэпэзэо Сахьидэ. Ащ къызэри1орэмк1э 1868-рэ илъэсхэм Къэзэотэ 1уашъхьэм дэжь щык1огъэ заом Iэгъо-блэгъум щысыгъэ къуаджэхэри хэщагъэ хъугъагъэх. Хъулъфыгъэмэ ягъусэхэу бзылъфыгъэхэри пыим зэрэпэуцужьыгъэхэм ихьатыр Аркъуятэ дахэм ищысэ. Ар Фэдз щыщыгъ, яти, ышхэри Iашэ ашти, заом зыIохьэхэм, пшъашъэри адыIухьагъ. ЗыкъэзыIэтыгъэхэр къэнагъэ щымыIэу къаукIыгъэх. Къэзэотэ Iуашъхьэу машIом рагъэхьыгъэу, лъыр зыщагъэчъагъэм пачъыхьадзэм ипащэхэр къытехьагъэхэу къакIухьэзэ, ку къогъум уIагъэу къолъыгъэ Аркъуятэ къылъэгъугъэх, аужырэ щэу шхончым къинэжьыгъэмкIэ къяуи, зы нэбгырэ хигъэфагъ, ежьыри ащ щаукIыжьыгъ.

Фэдз IэшэIых заом фэгъэхьыгъэу Инджыджым (Къэрэщэе-Шэрджэс чIыгоу адыгэм ижъыкIэ ипсэупIагъэр ары) «Большой хож» ыIоуи гъыбзэ щаусыгъагъ. Кощхьэблэ районым бэрэ щытхьэмэтагъэу, лIыжъ тIысыжьыгъэу Дыбэгъо Кимэ мы Фэдз заом фэгъэхьыгъэу тызэдэгущыIэзэ, ыгъэшъэогъухэрэ къэрэщаемэ Фэдз заом итхьамыкIагъо агу нэси, гъыбзэ къазэрэфаусыгъагъэр къыIотагъ, ащ щыщ сатыр заули зыфэдагъэр къырыпшIэнэу къыIожьыгъ. Заом къелыжьыгъэ сабый заулэ къэрэщаемэ ядэжь ащэхи, зы тIэкIурэ ахэсыгъэхэу еIо.

Фэдз къыщыхъугъэ тхьамыкIагъом угу къегъэкIы шеихъ Щамиль Гуниб къушъхьэм 1859-рэ илъэсым аужырэ заоу Урысым щыдишIыжьыгъэр. Гуниб дэсмэ «къуаджэм пытапIэ щысэжъугъэшI, мыр тиаужырэ зау» зареIом, къыгоуцохи къыдэзэуагъэх. Фэдз заом фэдэу мыщи бзылъфыгъэхэр ялIымэ адэзэуагъэх, пыим зырамытэу, шыихъы хъунхэр нахь тырагъакIоу яшъхьафитныгъэ пае къызэкIэмыкIохэу зарагъэукIыгъ. ЗыIэмкIэ пчыпыджынэу аныбачIэ къычIэгъэуцорэр аIыгъэу, лъыпсыр а Iэм къыпычъэу, адрэ IэмкIэ къамэр пыим щагъабзэу бзылъфыгъэхэр къапэуцужьыгъэх, къуаджэр заубытым замытэу къушъхьэ тауташэм зыдадзэжьыгъэх. Ахэмэ афэдагъэх Фэдз бзылъфыгъэхэри. Гуниби, Фэдзи зэзыщалIэхэрэр лIыгъэмрэ шъхьафитныгъэм иIэшIугъэрэ, мыхэр тщыгъупшэхэ хъущтэп.

Тыркуем Анталие къалэм пэмычыжьэу зы абдзэхэ къуаджэ щыI, Елемэ раIо. Къуаджэм дэс нахьыжъымэ къызэрэтфаIотагъэмкIэ, мыхэр 1864-м икIыжьыгъэмэ ащыщыхэп, пэчъыхьэм ипцI нэужым утын хэзыхыжьыгъэмэ ащыщых, илъэс пшIыкIутф фэдиз горэ Фэдз тIуакIэм щыпсэухи, пачъыхьэм иполитикэ агу ыгъэкIоди, икIыжьыгъэх. Мыхэр къухьэкIэ Анталием къызыIуащэхэм зэрэщыжъоркъым пае щыIакIэ ямыIэу лIэхэ хъуи, хабзэм елъэIухи, къушъхьэм нахь хэхьагъэх, мыдыкIэ хэкум исыхэ зэхъум зэрэщытыгъэм фэмыдэ дэдэми, оси къафесэу, ячъыIи кIуачIэу, ахэми лъапсэ къыдагъэчъэхыжьын алъэкIыгъ.

Зыгъэ Елемэ къикIыжьыгъэ тиныбджэгъу лIы куп яунагъохэр ягъусэу «Унэрэкъохьаблэ тикощыкIыжьыгъагъэу тижъымэ къаIотэжьыщтыгъ» аIуагъэти, сщэгъагъэх. Едыдж Нихьай, Едыдж Батырай, Енэмыкъо Моулюд, Едыдж Мамэт зыцIэ Iугъэхэу, лъэпкъым егъашIэм фэлэжьагъэмэ ащыщых, хъугъэри ашIэ, тарихъыми щыгъуазэх, ятэ пIашъэми къапахыгъэр макIэп.

Унэрэкъохьаблэ тызэупчIын горэ гъэнэфагъэу щытиIагъэп, нэршэ-гурышэкIэ тыдэхьагъ. Тхьэм зэриIонэу урамыбгъум тетIысхьапIэм ныо горэ тесыти, ар упчIэжьэгъу тшIыгъэ. Ныбжьышхо иIагъ, ау джыри игулъытэ чанэу, иакъыли къэбзагъэ. ЛIэу сигъусэхэр мы чIыпIэм икощыкIыжьыгъэ адыгэмэ зэрэщыщыхэр, Тыркуем джы къуаджэу зэрэщыпсэухэрэр, алъапсэ афынэу къызэрэкIуагъэхэр фэсIотагъэх.

– Мыщ адыгэхэр зэрэтесыгъэхэр нафэ, – ыIуагъ ныом. – Тятэ пIашъэмэ къызэраIотэжьыщтыгъэмкIэ, ахэр Урысыем къикIыхи мыщ къызэкIохэм ущыпсэун – ущыщыIэщтымэ зэкIэ хьазырэу адыгэмэ къакIэныгъэхэу къырихьылIэгъагъэх. Яунэхэри, якъакъырыхэри, ябгъагъэхэри, аужыпкъэм ябылымхэри, яхьэ-чэтыухэри къэнэгъагъэх. Шъхьэхьыжьэу, Iэпс-лъэпсэу, зэрикIыжьыщтыхэм щэхъурэ гугъу адыгэмэ ямыIэу ашъхьэ рахьыжьэжьыгъэу зэхэтхыжьыгъэ…

«Къоджэ еджапIэм имузей урысыхэр мыщ къызэрэкIуагъэхэм фэгъэхьыгъэу чIэжъугъотэщт, адыгэ Iэпэщысэ, Iэмэ-псымэхэри чIэлъых», – къытиIуи, еджапIэм тыкIуагъ. ЗэриIуагъэу бэ къыщытлъэгъугъэр, лIымэ ячэф пыутыгъэ хьазырэу тыкъыдэкIыжьыгъ. Мыщи къыщынэфагъ, адыгэм чIыпIэ тынч заом ыуж Урысыем зэрэщимыгъотыщтыгъэр, бгырысыхэр зэкIэ урысым хэткIухьажьын фэягъэ – джары стратегием ылъэныкъокIэ Урысые империер зыпылъыгъэр. Фэдз заор аужырэ зэошхоу адыгэмэ урыс пачъахьым дашIыгъэмэ ащыщыгъ, ащ ыуж хьакуцухэри. Апэрэ Дунэе заом илъэхъан къушъхьэчIэсымэ зэхащагъэ «Дзэ Iэлым» (Дикэ дивизиер) илIэблэнагъэ зы тIэкIукIэ къыкъонагъэх, революциер жьаупIэ афэхъугъ, къызэтенагъэх ымыгъэтхъэгъапэхэми.

Адыгэмэ къэхъущт-къэшIэщтыр къашIэу цIыфхэр ахэтыгъэх. Нэгъуцу Юсыф-Сахьидэ Шапсыгъэ щитхыгъэ къэбарыжъымэ зэрахэтымкIэ, Дефанэм щыщ ХыдзэлI Гузаекъо Джаймызэ ащ фэдагъ. Адыгэр Урыс-Кавказ заом къыщымыкъутэзэ къыпыщылъэу мыщ ыIогъагъэмэ ащыщэу щысэ къэтхьын. «Пыир хэкум къихьащт, пыим хэкур ыубытыщт. Емынэкоу кушъхьэфачъэрэ (мэшIокур – А. Къ.) тэиль елбэтырэ къихьащтых. Емынэкур Пшызэ Iушъо IукIыри, чэмзэкъо лъагъоджэ кIори, ЦIэмэзы Iухьэу хъущт... Пшызэ нэпкъ щызэпэIус бзылъфыгъэхэу гыкIэхэрэмэ сэлам зэфагъэхьэу хъужьыщт» [10].

Пшызэ шъолъырэу ХыдзэлIым зигугъу къышIырэм непэ зыщыпплъыхьэмэ олъэгъу – тыди пачъыхьэм игенералыгъэмэ (Лазаревым фэдэу), иадмиралымэ, лъыпсыкIэ мэшIо лыгъэкIэ адыгэ чIыгур зыштагъэхэм, лъэпкъыр шъхьадж-псаджэу изыфыгъэхэм, ахэмэ яIумэтхэм, анахьэу къэзэкъымэ ацIэ псэупIэмэ джыри ахьы тыгу къыхаохэу. Пэщэ жъалымэмэ саугъэтэу яIэхэр икъурэпышъ, кIэу афагъэуцух, ядахэ аIо, ашIагъэр агъэбыракъы. Фэдз сабыихэмрэ бзылъфыгъэхэмрэ пкъырыпкъэу зыупкIэтагъэхэри а агъашIохэрэмэ ахэтых. Ежьхэр зыщыщ лъэпкъымкIэ дэгъухэмэ, тэ тидэгъухэр сыда дэдзых тшIыхэра, уасэ икъу афэтшIырэба, хьаумэ тэ зыфэтшIыжьырэба? Тэри тилIыхъужъыхэу яшъхьафитыныгъэ, ячIыгу, яхэбзэ-бзыпхъэ фэбэнагъэхэр тщыгъупшэхэ хъущтэп тыадыгэу тыкъэнэнэу тыфаемэ. «IитIур зэIумыкIэу зэрэтхьакIырэп» аIо адыгэмэ, ХыдзэлI Гузаекъо Джаймызэ «Пшызэ нэпкъ щызэпэIус бзылъфыгъэхэу гыкIэхэрэмэ сэлам зэфагъэхьэу хъужьыщт», – ыIуагъэмэ, шIуфэс IэшIу непэ зэпэIусхэмэ зэфагъэхьыным пае, бгъуитIури зэгурыIоу, мамырэу зэдэпсэуныхэ фае. Фэдз заом фэдэмэ ащ урегъэгупшысэ.

Зы адыгэ купыр нэфшъэгъо атакъэм егъэгъы, адырэ купым ятэ пIашъэмэ янэпэеплъ къаухъумэзэ мэфэхых, ахэмэ афэгъэхьыгъэ гукъэкIыжьхэр мафэрэ мэщэIух, чэщырэ мэхьапщэх, тэри тщымыгъупшэнхэу тишIэжь къыхэнэжьых…

Гъэзэуатым игъыбзэ

Ходзыжьы мыгъуу тхьэр зыдэбгам
Лъы бахъэр къызэрыдох,
Iащэжьыр щыдах махом
Фыз-щIалэр дызэхагъагъэ.
Ерэжыбу унэм ирамыхым
Гыныпс мыгъор дыдогъэжэх.
КIэрэфурэ шыгъуэбжэ кIэхур
Топыжь мыгъуэм зэбгыребгъэдзщ.
Дыжьыныр зибгъэгурыдзэр,
Мэхуаем къытхухэзыщыр,
Щэуэ къакIуэми щымыщынэжыр
Дэхъщокъуэхэ фи
Тугъуэн цIыкIу.
МелэIичхэр зыкIэлъыхъуахъуу
Хъур хьыджэбзхэр зыкIэлъыхъуапсу
Хуэдз псыхъуэм щепсыхыжар
КъандорыкьуэкIэ фи Исмахьил.
Хьажмэстафу унэ ирамыхыр
Хуэдзыщхьэм къыщыбгъэхьакъущ
Аркъуету щыуIэгъэ дахэр
А махуэм къытхухэзыщыр
ДэхъщокъуэкIэ фи
Къэрэмырзэщхуэ.
Дилэ-IилкIэ уазыр къытхуещI,
ЩIэлэ-гъуалэр зэдегьэчэф.
БабыгукIэ фэ фи ефэнд,
Ходзым дзэуэ зэхуащэсахэр
ЩэщIэ-плIыщIу дыкъаувыхь.
Черноморэм играфыжьым
Ходзыщхьэм топыр къыщытхуегъэпс,
ЩIэлэ-гьуалу зипсэ хэкIыгъуэхэр
А махуэм къызэдокIуалIэ.
Шы къарэр вагъуэм ехьакъуу,
Къуэлэбзути яхуэбыбэ.
ЗибынкIэ псэемыблэжыр
КъандорыкъуэкIэ Исмахьил цIыкIу.
Уэфабжьэ мыгъуэм зыкъызэкъуех,
Быслъымэнурэ дызэхэзыхым,
А махуэ мыгъуэм къытхуэгъажыр.
Мэхуэ мыгъуэм мы джаурыжьым
ДилIыхъужьхэм лIыкIуэ къахуещI.
ЗигъащIэм къыхуэмеижар
БухъэрэнкIэ фи Умар цIыкIу [9].

Литературэр:

1. Джанашия С. Черкесские дневники. – Тбилиси, 2007. – 265 с.
2. ПМА (полевой материал автора). АкIэгъу Фаикъ Темырджан. 1960-рэ илъэсым Сакъызлыкъо коим къыщыхъугъ. Зыттетхагъэр 2018. 04, 04.
3. Мамонтова А.В. Восстание закубанских кабардинцев в 1868 году. Учен. зап. Кабард. научн.-исслед. Ин-т при Совете Министров Кабард. АССР. – Нальчик, 1947. – Т.2. – С. 49-88.
4. Афашагов А.Х. Память жива: к 125-летию восстания в а. Ходзь. Газ. «Кошехабльские вести». – 30.12. 1993 г. // 6. 01. 1994 г.
5. Проблемы Кавказской войны и выселение черкесов в пределы Османской империи (20-70-е гг ХIХ в.): сб. арх. док. / выявление материалов, археогр. Обраб., вступит. ст., ред. и коммент. Т.Х. Кумыкова. – Нальчик: Эльбрус, 2001. – С. 488 // Указ. имен, геогр. и этн. назв.: с. 482-490. На с.417-420: документы о Ходзинском восстании адыгов.
6. Песня о реке Ходзь: (пер. с адыг. А. Додуева // Адыгские песни времен Кавказской войны / Ин-т гуманит. исслед. Правительства КБР и КБНЦ РАН, Фонд «Адыг. Наследие» – Нальчик, 2005. – С. 379 – 382.
7. Бузэрэ Азэмат. Фэдз IэшэIыхым икъэбар. // «Псалъ» (АКъУ), 2008, я 5 (8)-рэ къыдэкIыгъу. – Н. 187-194.
8. Къуекъо Асфар. Нэфшъэгъо атакъэм къуаджэр зигъэгъыкIэ… Гъэз. «Адыгэ макъ», 2018. 04. 26.
9. АРИГИ-м иархив. Ф. 1. П. 129. Д. 212.
10. Нэгъуцу Ю. С. IэсэтIир. «Псалъ», 2008. Я 5(8)-рэ къыдэкIыгъу. – Н. 255.

Вестник науки АРИГИ №15 (39) с. 36-45.