Нэхэе Саид: Сабыий кушъэ оэдхэмрэ, лъэтегъэуцо орэдхэмрэ - Детские колыбельные и песни, побуждающие ребенка начать ходить

Адыгэ кIэлэцIыкIу IорIуатэхэм зэу ащыщых сабыим фэгъэхьыгъэ кушъэ ыкIи лъэтегъэуцо орэдхэр. Ахэр къызхэкIыгъэхэмрэ якъэхъукIэмрэ «умэхъын орэдмэ» яхьыщырых, ау ягъэпсыкIэкIи, пшъэрылъэу яIэмкIи чIыопсымрэ ащ икIочIэ лъэшхэмрэ умэхъын гущыIэхэмкIэ къызфагъэIорышIэнхэ гухэлъ яIэп. Ахэр ижъырэ зэман чыжьэхэм къэхъугъэх. Ащ къыхэкIыкIэ зигугъу тшIырэ IорIуатэхэмэ пэсэрэ цIыфхэм ядунэееплъыкIэ къахэщы.

Сабый орэдхэу адыгэхэм зэхалъхьагъэхэм ащыщых: кушъэ орэдхэр, лъэтегъэуцо орэдхэр, сэмэркъэу орэд цIыкIухэр, къэкIырэмрэ псэушъхьэхэмрэ яхьылIэгъэ орэдхэр.

Кушъэ орэдхэм сабыим янэ, янэжъхэм кIэлэцIыкIум шIоу, дэгъоу, дахэу хэлъ хъумэ ашIоигъор къащапчъыщтыгъэ. Адыгэ просветителэу Хъанджэрые ащ фэдэ орэдхэм ягъэпсыкIэ зыфэдэм къытегущыIагъ ыкIи ыгъэунэфыгъэх. ШIэныгъэлэжьым зэритхырэмкIэ, «ащ фэдэ орэдхэм къащаIо кушъэм хэлъ сабыим иIахьылхэм гъэхъагъэу ашIыгъэхэр, лIыгъэу зэрахьагъэхэр ыкIи ежь сабыими ахэмэ ящытхъу къыщимыгъэкIэнэу, гъэхъэгъэ инхэр ышIынхэу фаIо. Мыщ дэжьым ар зекIо агъакIо, къонтхъэу* къыхьырэри зэфагощы. Сабыим игъорыгъоу хахъозэ, зекIо зыщыкIощтым, кушъэм хэлъзэ фаIогъэ гущыIэхэр, янэ-ятэхэм ацIэхэр ышIэным ыпэкIэ, лIыпкъым зиуцокIэ амал зэриIэкIэ къыгъэшъыпкъэжьынхэм ауж ехьэ. Ащ нэужым бгъэшIэгъожьы хъуна, кушъэм къызхэкIыгъэм щегъэжьагъэу олIэжьыфэ нэс щэрджэсыр щытхъум зэрэлъычъэрэр» [1].

А шIэныгъэлэжь дэдэм зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, лъэрыхьмэ орэдыIохэр ыкIи усакIохэр къырагъэблагъэхэти, кушъэ орэдхэр ясабыймэ апае арагъэусыщтыгъэх. Ахэмэ аусырэ орэдхэм кIэух теубытагъэ ямыIэу шъхьадж зыфаер ахигъэхъон ылъэкIынэу къагъанэщтыгъэх. Шъхьадж исабый фэгъэхьыгъэ шIуфэIо гущыIэхэр ахэмэ ахигъэхъожьын ылъэкIыщтыгъагъэ. Адыгэ унагъом сабый къызихъокIэ, кушъэрэ хъаринэрэ фашIыщтыгъэх. Хабзэу зэрэщытыгъэмкIэ, сабыир къызыхъугъэм тхьэмафитIу зытешIэкIэ, ащ янэкIэ янэжъы кушъэм ищыкIагъэр зэкIэ игъусэу къаригъахьыщтыгъэ. Кушъэ хэпхэныр орэдхэмрэ шIуфаIохэмрэкIэ агъэкIэракIэщтыгъ. А уахътэм къыщегъэжьагъэу сабыйхэм яхэпхэнрэ ягъэхъыенрэ пылъыщтыгъэх: янэхэр, янэжъхэр, ашыпхъу нахьыжъхэр, унэгъо байхэм аталыкъ шъузхэм а Iофхэр зэшIуахыщтыгъэх. Кушъэ орэдхэр мэкъэ шъэбэ дахэкIэ къаIощтыгъэх. Ахэмэ ахэтых шэпхъэ гъэнэфагъэм ит ритмэ орэдышъохэр, къэIокIэ дахэхэр, бэрэ къыкIаIотыжьырэ мэхьанэ гъэнэфагъэ зимыIэ гущыIэхэу: «лай-лай», «дэнау», «лау-лау». Ащ фэдэ гущыIэхэр зэкIэ кушъэ орэдмэ ащагъэфедэх ыкIи ащ урегъэгупшысэ сабыир зыгъэчъыен умэхъын кIуачIэ ахэмэ ахэлъыгъэу. ГущыIэм пае:

Лау-лау сэ сикIал,
Лау-лау сэ сикIал,
Сэ сикIалэ кIэлэ дэгъу
Сэ сикIалэ кIэлэ закъу
Закъо-къуабэуи Тхьэм усфешI
Янэрэ-ятэрэ шIу зылъэгъун
Икъохъу-шыпхъухэмкIэ гукIэгъу ышIын
Нэхъой насыпыр зынэгу кIэлъын
Былым хьалэлэу уинасыпын
Мэфэ кIалэу цIыфмэ уафэхъун.
Тхъагъоу щыIэри Тхьэм къыуитын,
БэгъашIэу, насыпышIоу Тхьэм уишIын,
БэгъашIэу, насыпышIоу уафэхъун,
ЛIы цIэрыIоуи Тхьэм уишIын,
Чъые, чъые си бзыужъый [2].

Лъэтегъэуцо орэдхэм сабыир агъашIоу, идахэ къаIоу щытых. Ахэр кушъэ орэдмэ апэблагъэх, яхьыщырых. Ахэмэ ахэтых сабыир кIоным фэзгъэчэфырэ гущыIэхэмрэ мэхьанэ гъэнэфагъэ зиIэ гущыIэхэмрэ («Лъабытий, тий, тий, ылъакъо панэ хау, итатэ къыхехыжь, инанэ цуакъэ фешI…). КъызтегущыIэхэрэмкIи ахэр зэпэблагъэх, шIуфаIор къябэкIы. Сабыйхэр насыпышIо хъунхэу, псауныгъэ пытэ яIэнэу, хьалэлхэу, цIыфышIухэу, гухэлъ дэгъухэр яIэнхэу араIуалIэ. Ащ фэд, гущыIэм пае, мы орэдыр:

Хьатратэ, нынэ,
Хьатрахъо, нынэ,
ЛIыхъу паго, нынэ,
Кугъоечъэ, нынэ,
Шыгъэпсыгъэ, нынэ,
Ашъом нэпсыр къегъачъэмэ,
Чъэрэр къегъэлIыгуахъомэ,
Лъэхъур къызэпеутымэ,
Чэупчъэр къыIузыутырэм,
Ашъо топыр къыретымэ,
Тхьэр зэратэр сишъаомэ,
Сэ сишъаор бэгъашI! – ыIуагъ [3].

Бзыумэ яхьылIэгъэ орэдхэм лъэпкъ нэшэнэ шъхьаIэу яIэхэр къащаIох, нэIуасэ сабыйхэр ащыфашIых. ГущыIэм пае, бзыумэ яхьылIэгъэ орэдхэм зэтезыушъхьафыкIырэ нэшанэу бзыу лъэпкъ пэпчъ иIэхэр хагъэунэфыкIых.

Къуагъ зыIорэ къуалэ,
Лы зыIорэ цунды,
Мэщ гъэкIодыр тхьаркъо…[4].

Орэдэу «Хьажъымрэ къожъымрэ» зыфиIорэр адыгэхэм джыри ислъам диным земытыхэм аусыгъэкIэ плъытэу хъущт. ШэкIоным пылъыхэу хьэшакIор гъусэ дэгъоу зэряIагъэр орэдым къегъэлъагъо, псэушъхьитIумэ янэшэнэ шъхьаIэхэри ащигъэунэфыгъ. Мыщ дэжьым анахьэу анаIэ зытетыр цIыфымкIэ ахэмэ яIоф зытетыр, шIуагъэу къыфахьырэр, зэрарэу рагъэкIын алъэкIыщтхэр арых. Ащ хьажъымрэ къожъымрэ щызэнэкъокъух.

– «Адэмэ, къожъэу къолъащ!
Пэнэхэлъэу лъэкIэкI,
ПэкIэ кIахьэу хьэрам!
МышкIу нэшъумэ уалъыушъэу
Хэгъошъхьэ мэщхэр ипкъэжьэу
Бэмэ яхьакъ о птелъ,
Птелъхэр птесымыгъэкIэу
Уаужы симыкIыхэн!» –
ЕIо хьажъми гъаххэр регъаIо.
– «Адэ, хьажъэу хьалъащ,
Бэуи хьа зещэгъуай,
Сыд гущэр къысфыуиIоф,
Iофэуи сэ сыкъэмышI.
Сэ сцэхэр къызызэщысхъоу
Уахъу сIоу сыкъызыфилърэм
Хьалыми нэсымыгъэсэу
Хьалыми нэсымыгъэуэ
Хьапхэр къызэпысхын.
Купхэр къыслъызэращэ,
Шыхэр зэпысэупкIы,
ЛIыхъухэр къесэупкIэхы,
ЧъыгэякIэхэр исэбзы,
ПэкIэ кIитIумкIэ сэ сэжъо,
Сэ о зыозгъэшхына! [5].

Орэдыр зэхэзылъхьагъэхэм аушъэфырэп хьажъым гъусэхэр зэриIэхэр. КъопIашъэм ар тырагъакIо, ежь цIыфхэм яфеди къыхагъэкIы.

Адыгэ сабый орэдхэм (зэрагъэфедэщтыгъэхэм имызакъоу) блэкIыгъэм нэIуасэ тыфашIы, тилъэпкъ къырыкIуагъэм тыщагъэгъуазэ. Ахэр къэзыIощтыгъэхэм гугъэ-гупшысэу яIагъэхэм, зыкIэхъопсыщтыгъэхэм, къадэхъумэ ашIоигъуагъэм нэIуасэ тафашIы.

Литературэр:

1. Гирей Х. Записки о Черкесии / Х. Гирей // Избранные произведения. – Нальчик, 1978. – С. 114.
2. АРИГИ-м ифонотек. Кушъэ орэд. К. № 412(14). КъэзыIуагъэр Трахъо Дэрихъан Рэмэзанэ ыпхъу. Къу. Щынджый, 2003-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъагъ.
3. КБИГИ-м ихъарзынэщ. Инв. 614, Ф.45, д. 3. къэзыIуагъэр ХъутIыжъ Хъанмелэч Заурбэчы ыпхъу, зытхыгъэр Нало Заур. Къу. Джэджэхьабл, 1981-рэ илъэс.
4. АРИГИ-м ифонотек. Бзыумэ яхьылIэгъэ орэд. К. № 393(25). КъэзыIуагъэр Зэрамыку Казбек. Къу. Джэджэхьабл. 2003-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.
5. Адыгэ орэдыжъхэр / зэхэз. Т. КIэращ. – Мыекъуапэ: Адыгнациздат, 1940. – Н. 105-106

Вестник науки АРИГИ №14 (38) с. 58-61.