Зы чылэ итхыд

Уахътэр, уахътэр! Шы емылычым фэдэу псынк1эу мачъэ, мафэхэр, мазэхэр, илъэсхэр, л1эш1эгъухэр блэчъых, ц1ыфлъэпкъым игъаш1э хэхъо, зехъожьы. Ч1ы шъхьашъом щы1ак1эр щыуцурэп. Лъэхъанхэр, зэманхэр зэфэмыдэхэу рек1ок1ыхэми, ц1ыфхэмк1э такъикъ пэпчъи гъэш1эгъон, уасэ и1. Тхьэм ц1ыфмэ акъыл къазк1ыритыгъэр 1офыш1ухэр щэ1эфэхэ зэрахьанэу ары. Ау арэущтэу сыдигъуи хъурэп, ц1ыфхэм азыфагу зэджэгъогъуныгъэр къиуцоу, зэрэгъэпыйхэу, зэзаохэу къыхэк1ы. зэо мэш1уаем л1эш1эгъу пчъагъэм щаугъоигъэ ш1угъэ пстэур аш1ухэк1уадэуи мэхъу. Сыдэу щытми, ц1ыф 1ушхэм, ц1ыф лъэшхэм, гу къабзэ зи1эхэм я1оф нахь къыщек1ы мы дунаим п1он плъэк1ыщт непэ цивилизациер лъэгап1эу зынэсыгъэр къыдэплъытэмэ. Ет1ани лъэпкъ пэпчъ итарихъ гъогу нахь куоу зэриш1эщтым, ежь къыхэк1ыгъэ ц1ыф ц1эры1охэр дунаим зэрэщаш1эщтым зэрэфэгумэк1ырэр лъэшэу дэгъу. Ащ иш1уагъэк1э л1эш1эгъу чыжьэхэм тилъэпкъ ищы1ак1э зыфэдагъэр, ц1ыф ц1эры1охэу, ц1ыф лъэшхэу, ч1ыгужъым иухъумэк1о псэемыблэжьхэу щы1агъэхэм якъэбархэр къытэнэсыжьыгъэх. Ащ фэдэ къэбарэу къысфа1отагъэм шъуезгъэдэ1умэ сш1оигъу. Жъоныгъуак1эм 1864-рэ илъэсым Урыс-Кавказ заор аухыгъ. Шапсыгъэмэ яч1ыгужъ нэк1ы хъугъэ. Нэбгырабэ мы зэо тхьамык1агъом хэк1одагъ, къэнагъэхэр пачъыхьэм идзэхэм зэрамытынк1э Тыркуем ик1ыжьыгъэх. Псыхъоу Шахэ к1элъырысыгъэ чылэгъо 70-рэм щыщ зи къы1унэжьыгъагъэп. Тыркуем ик1ыжьыгъэ адыгэхэм, гъэблэшхомрэ уз дэимрэ апсэ 1уихыгъ. Нэбгырэ мин пчъагъэ хымэ ч1ыгум щык1одыгъ. Гъошъо Елэмызэ хьак1уцумэ ащыщыгъ. Ащ иунагъо Трабзон дэжь щыт лагерым щык1одыгъ. (Ишъхьагъусэрэ ик1элэц1ык1уийрэ). Елэмызэ 1уагъэ ыш1ыгъ ихэку къыгъэзэжьынэу. Ар ыгъэцэк1энымк1э зыми еблэщтэп. Зы мафэ горэм ежьыррэ ышэу Шъэолэхъурэ къошъо псынк1э горэ къыз1эк1агъэхьагъ, ык1и ягъусэхэм къарэ1уагъ хэкужъым зэрагъэзэжьыщтыр, 1ашэр а1ыгъэу ар къызэраухъумэщтыр. «Уич1ыгужъ къэуухъумэзэ ул1эныр нахь дэгъу, хымэ ч1ыгум ущыл1эным нахьи». Зэшхэм къадрагъэштагъ янэшхэу Хъущт Омэррэ Хъущт Келэмэтрэ. Охътабэ темыш1эу, куп ц1ык1ур Хъущт Омэр япащэу Шъачэ ихьэнэ-гъунэ къихьажьыгъэх. К1ощтыгъэ 1867-рэ илъэсыр. Илъэсипш1ырэ нэбгырипл1эу къэзгъэзэжьыгъэхэр хьаджырэтэу мэзым хэтыгъэх, тетыгъор зы1ыгъмэ рэхьатыгъо арамытэу. 1874-рэ илъэсым шышъхьа1ум и 28-рэм Къэбжь Лъэпшъау (адыгэхэу, къуаджэу Лесное зыфи1орэм ирезервацие дэсыгъэхэм япэщагъ) Омэр зэрищэрэ купыр къыригъэш1угъ заор щагъэтынэу. А къэбарыр къырагъэхьэгъагъ журналэу «Одесский вестник» зыфи1орэм шэк1огъум и 2-м. Зэзэгъыныгъэу Къэбжь Лъэпшъао ыш1ыгъэмк1э урядник чиныр, тыжьын медалэу «За усердие» ык1и Грамотэу пщы ц1эры1оу Михаил ы1апэ зык1эдзагъэр къыфагъэшъошагъ. Зэзэгъыныгъэм къызэрэдилъытэрэмк1э, л1ыхъужъ нэбгырипл1ым зыфэе ч1ып1эр т1ысып1эу къыхихын фитыгъ. Уцуп1эу къыхахыгъэр джы Шэхэк1эй зыдэщысыр ары. Къэбарым зэрэхэлъымк1э, нэбгырипл1ым ауж итэу резервацием къик1ыжьыгъэх Къэбжь Лъэпшъау, Къэбжь Техьак1, к1алэхэри ягъусэхэу. Гъошъо Шъэолэхъурэ Елэмызэрэ къыздащэжьыгъ Быямызэ, Къэбжь Лъэпшъао тыркумэ къащищэфыжьыгъ Хъущт Хьак1ыеф. Ц1ыфэу къэт1ысыжьыхэрэм хап1эу къыхахыщтыр агъэнафэу щытхэзэ, зы нэбгырэ горэ къахахьишъ къари1уагъ чылэм къызэрэт1ысыжьхэрэр зэригуапэр, джы игухэлъ къызэрэдэхъугъэр ык1и рэхьатэу гъогу техьан зэрилъэк1ыщтыр. Къялъэ1ужьыгъ сыд хъугъэк1и чылэр гум рамынэнэу, агъэдэхэнэу. Ац ежь таущтэу зелъэ1ухэми къафэнагъэп, Тыркуем ик1ыжьыгъ. Къызэра1отэжьырэмк1э ащ ыц1агъэр К1ыщмай. Ащ къытек1ыгъэу а1о чылэм ыц1э. Нэужым чылэм къыдэт1ысхьагъэх Ацумыжъ Ахьмэд, Къэбжь Ислъам, Хъущт Заурбекрэ Нэкъарэрэ, Ак1э1у Алыйц1ык1у, Гугожъу Шъэуай, Къоджэбэрдыкъо Забет. 1877-рэ илъэсым апэрэ сабыеу Къэбжь Мусэ чылэм къыдэхъухьагъ. Ащ щегъэжьагъэу чылэм зеушъомбгъу, къыхахъо нахь дахэ мэхъу. Зы ц1ыфым ежь ие шъыпкъэу бзэ 1улърэп, ежь ылэжьыгъэ шъыпкъэу хабзэ хэлърэп – бзэу 1улъыр лъэпкъым ыбз, хабзэу хэлъри зэрэпсаоу лъэпкъым зэдилэжьыгъэ. Зыбзэ п1улъ, зихабзэ урылэжьэрэ лъэпкъым шъхьэк1эфагъэ, лъытэныгъэ фэпш1ыныр апэрэ ц1ыф шэнхэм ащыщ: о пшъхьэк1э ш1у о1омэ, лъэпкъым фэо1о, ш1у ош1эмэ, зыфэпш1ырэр лъэпкъыр ары. Емык1у ош1эми, ар зыфалъэгъущтыр лъэпкъыр ары. Мы гущы1эхэр зыфэгъэхьыгъэхэр сикъоджэ к1асэ къыщыхъугъэхэу дахэджэ зыц1э къыра1охэу зэхэсхыгъэхэр арых. Ацумыжъ Айдэмыр къуаджэу ШэхэкIэй къыщыхъугъ. ЕджапIэр къызеухым кIэлэегъэджэ институтым чIэхьагъ. Ар къызеухым Хьаджыкъо кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ. Заор къызежьэм ихэгъэгу къыухъумэнэу зэуапIэм Iухьагъ. Зы мэфэ заом лIыхъужъныгъэу щызэрихьагъэм пае Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр Ацумыжъ Айдэмыр фагъэшъошагъ. Тик1элэеджак1оу Къэбжь Аслъан Айдэмыры фэгъэхьыгъэу зэхилъхьэгъэ усэм шъущызгъэгъуазэ сш1оигъу: Джы гъуаплъэм хэш1ык1ыгъэу, Еджэп1э щагум дэт. Щылыч шъуашэр щыгъэу, К1алэмэ ахэт. Ят1онэрэу зигугъу къэсш1ыщтыр Нэгъуцу Шъэофыжь ыкъу ары. Нэгъуцу Шэбан 1921-рэ илъэсым Шэхэк1эй къыщыхъугъ. 1941-рэ илъэсым Ростов дэт кооперативнэ техникумыр къыухыгъ. Апэрэ мафэм щегъэжьагъэу къау1эфэ нэс фронтым 1утыгъ. У1эгъэ хьылъэ телъэу 1943-рэ илъэсым къыгъэзэжьыгъагъ. Зэхъужьым, Шэхэпэ еджап1эм 1оф щиш1энэу регъажьэ. 1945-рэ илъэсым Шэхэк1эй иублэп1э классхэм ятхьэматэу агъэнафэ. Ащ щыублагъэу 1988-рэ илъэсым нэс лэжьагъэ. Шэбан 1оф ыш1эфэ нэс ублэп1э еджап1эр имыкъурэ илъэсибл ык1и илъэсий гурыт еджап1эу мэхъу. Джы еджэп1э щагум Ацумыжъ Айдэмыр исаугъэт фэшъхьафэу Нэгъуцу Шэбанэ ыц1э зыхэутыгъэ барельефыр дэпкъым хэт. Хъущт Къасполэт зымыш1эрэ ц1ык1уи ини чылэм дэсэп. Мыдрэмэ афэдэу ар заом 1утыгъэп, ау иш1уш1агъэк1э, игулъытэ чанык1э, имыпшъыжьынк1э къахэщы. Чылэм укъыдэхьаным ыпэк1э тэмэгум укъыдэк1ае, удэк1ы хъуми джащ фэд. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан чылэдэсхэм дзэк1ол1хэр мыщ нэс къагъэк1уатэщтыгъэ. Джащ фэдэу заом к1уи къэзымгъэзэжьыгъэхэм апае Къасполэт саугъэт щиш1ынэу регъажьэ. Ежь ы1эшъхьит1ук1э ащ тетыщт сурэтхэм ямакет еш1ы. Iашэм мышк1у тхьапэхэр къек1ок1хэу. Ч1ып1эри ек1оу къыхихыгъ. Лъэгап1эм утетэу укъаплъэмэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгмэ япк1ашъэмэ чылэм дэт унэхэр къахэплъых. Къуаджэм ыбгъук1э, тыжьын бгырыпхым фэдэу, тыгъэм пэлыдэу Шахэ речъэк1ы. Сыд фэдэрэ зэмани ц1ыф лъэпкъыр ыпэк1э лъэк1уатэ, хэхъоныгъэхэр еш1ы, щы1ак1эм исыд фэдэрэ лъэныкъок1и. Джащ фэдэу лъэпкъ пстэуми яц1ыф пэрытхэр ыпэ ишъэгъэу лъэпкъхэм ягъэхъагъэхэм, ялъэгап1эхэм зэрэк1эхьажьыщтхэм фэбанэх, амалык1эхэр къыхахых. Непэ тилъэпкъы иц1ыф 1ушхэу, илъэгъохэщхэу пэмык1хэмк1э щысэгъэлъагъоу ти1эхэр ары сэ зигугъу къэсш1ыгъэхэр. Ахэр ары тэ непэ тызэрыгушхохэу, дгъаш1оу ти1эхэр. Ахэм ящытхъу, яц1ыфыгъ тэ к1алэхэмк1э гъуазэу ти1эщтыр. ИА НатПресс Зытхыгъэр я 10-рэ классым ис еджак1оу Ныбэ Заир Руководитель: Гвашева Саламет Мугдиновна учитель адыгейского языка и литературы www.natpress.net