Адыгэ шэн-хабзэр литературэм иурокхэм колледжым зэрэщызэрагъашIэрэр

Адыгэ шэн-хабзэр литературэм иурокхэм колледжым зэрэщызэрагъашIэрэр. Адыгэ Хабзэр джэныкъо пашъхьэм щалэжьыгъэп, ащ ифаби ихьалэлыгъи лъэпкъым ихъишъэ зы lудэнакlэу хэщагъэ хъугъэ. Адыгэ Хабзэр жъонэкlуапlэми къарахыгъ, lашэр зыщышlэтыгъэ шъхьафитыныгъэ банэми къыщагъэхъагъ, тхьамыкlагъохэми хъярыми ащаухэсыгъ, хэгъэгу зэфэсхэми къащалэжьыгъ, тиорэди титхыди ащ иlофшlагъэх.

Къуекъо Налбый

Адыгэхэр дунаем анахь лъэпкъыжъэу, ицlыфышъхьэкlэ макlэу къытенагъэмэ ащыщых. Сэри ахэмэ зэу сащыщ – сыадыг, синыдэлъфыбзэр – адыгабзэ. Сыбзэ сигупсэ, сихабзэ сшlодах. Ау тилъэхъанэ пштэмэ, нахьыжъмэ къинкlэ тфаухъумэгъэ адыгэ шэн-хэбзэ дахэхэм чlэнэгъэшхохэр, зэхъокlыныгъэшхохэр афэхъугъэх. Уахътэм ижь фыртын псынкlэ ныдэлъфыбзэри ыгъэкlодыным ищынагъо къытшъхьарыхьагъ. Бзэм лъэпкъыр щегъаlэ, ныдэлъфыбзэр лъэпкъым ыпс. Цlыфым ыпсэ игъашl, идунай. Бзэм нахьыбэрэ рыгущыlэхэ къэси нахь бэгъашlэ мэхъу, лэжьыгъацэу чlыгу гъэбэжъум халъхьагъэр зэрэбагъоу лlэшlэгъу пчъагъэкlэ лъэпкъым ихъишъэ лъегъэкlуатэ. Тиадыгэ лъэпкъ ихъишъэ зынэсыщтыр непэ зэпхыгъэр тэры. Тыадыгэха? Лъэпкъым щыщэу зытэлъытэжьымэ, къэсыгъ уахътэ уасэ зыфэтшlыжьынэу, тишэн-зэхэтыкlэ дахэхэр, цlыфыгъэ шапхъэхэр, адыгагъэр къэдгъэгъунэнэу.

Адыгагъэр, цlыфыгъэр, намысыр адыгэ хабзэм игъогогъузэ къахьыгъ.

Дунаем къызтехъуагъэм щыублагъэу адыгэм тхыгъэ унашъоу щымыт шэн-хабзэр къыгъэгъунагъ. Нэмыкl цlыф лъэпкъыбэхэм тэ тиадыгэ хабзэ агукlэ апэблагъэу, ифэшъошэ лъытэныгъэ афарагъэшlыгъ. Ялlыхъужъныгъ, яшъуаш, якъэшъо дахэхэр, тым, ным шъхьэкlафэу фашlырэр, ябзылъфыгъэхэр къызэрагъэгъунэрэр, ясабыйхэр зэрапlурэр ашlогъэшlэгъонэу адыгэхэм афэгъэхьыгъэу къатхыжьыгъэр бэ. Тэ непэ пшъэрылъэу тиlэр ин дэд – Шъхьэлахъо Абубэчыр зэриlуагъэу: "Адыгэр адыгэу къэзгъэнагъэ адыгагъэр ары". А гущыlэхэм ямэхьанэ куу къыткlэхъухьэрэ сабыйхэм кушъэм щыублагъэу зэхахын фае, щысэу яlэн фае. Ащкlэ унагъоми, еджапlэ зэфэшъхьафхэми, хэтрэ адыгэ цlыфи зэфэдэу пшъэдэкlыжь ахьы.

Адыгагъэр, намысыр унагъом къыщежьэ. Ныбжьыкlэм ишэн псыхьагъэ зыщыхъурэ унагъом ихабзэ урамым къытырехьэ. Ижърэм сабыйхэм ягъэсэн яшэн-хабзэ зэтегъэуцон пылъыгъэхэр ныжъ-тыжъхэр арых. Ныбжьыкlэхэр лъэпкъым инеущрэ мафэу зэрэщытыр къагурыlозэ, пlуныгъэ амал зэфэшъхьафхэр агъэфедэзэ, ахэмэ lофышхо адашlэщтыгъэ, щыlэныгъэм чlыпlэ тэрэз щырагъэубытыным пылъыщтыгъэх. Джырэ дунае, "гъогур lухыгъ", шlугъэу тхэлъыр тышъхьамысэу зэтэтэкъокlы, зэгорэм тызэкlодылlэгъэ зэнэкъокъу мыухыжьым нэзым тырефылlэ. Хэкlыпlэу щыlэр бэ, ау ар бгъэцэкlэным пае, уздэlэпыlэщтыр ащ фэен фае.

Сэ адыгэ педагогическэ колледжэу Андырхъое Хъусенэ ыцlэкlэ щытым сырикlэлэегъадж. Непэ еджапlэм пшъэрылъ анахь инэу зэшlуихын фаер цlыфым ипlун-егъэджэн. Неущрэ мафэм илlыкlох ныбжьыкlэхэр, ахэм улэоу адэтшlырэм елъытыгъэщт тищыlакlэ рыкlощтыр. Ащ изакъоп, щыlагъэрэ, гуфэбэгъэ хьалэлыгъэрэ хэлъэу, гукlэгъу, акъылыгъэ зыхэлъ зекlуакlэкlэ ныбжьыкlэмэ уадэзекlомэ, цыхьэ зыфябгъэшlымэ, ар зэкlэ текlоныгъэу плъытэмэ хъущт. Цыхьэ къыпфэзышlырэм lоф нахь дэшlэгъошlу.

Лъэхъанэ чыжьэмэ къапкъырыкlызэ, къыднэсыжьыгъэ шэн-хэбзэ дахэхэр ныбжьыкlэхэм зэрахэтлъхьэщтым ипшъэрылъ зыщыдгъэцакlэхэрэм ащыщ адыгэ литературэм иурокхэр. Щыlэп цlыф лъэпкъ илитературэ рымыгушхоу. Тэ тинепэрэ литературэ хахъоу ышlыгъэм къытеты амал адыгэ цlыф лъэпкъым гъогоу къыкlугъэм тылъыплъэнэу. Мыщ дэжьым къыдэплъытэн фаер, произведениеу заджэхэрэм хэт образхэр, ахэр зыгъэгумэкlхэрэр ныбжьыкlэхэм алъыlэсынхэм мэхьанэшхо зэриlэр. Ныбжьыкlэхэм шlэныгъэ ябгъэгъотын плъэкlыщтэп, хъугъэ шlагъэу ахэр нэlуасэ зыфэпшlыхэрэмэ ядэхагъэ гу лъямыгъатэмэ. Жанрэу lоф зыдашlэрэ пэпчъ хэт адыгэ шэн-зекlуакlэхэу, цlыф зэфыщытыкlэ дахэхэу къыхафэхэрэр къыхагъэщынхэр, атегущыlэнхэр, яшlошъхэр къыраlолlэнхэр алъэкlэу есэнхэм пае, лъэпкъ хабзэм хэшlыкl афыряlэн фае. Мы пшъэрылъхэм язэшlохын адыгэхэм бэшlагъэ къызаугупшысыгъэр. А амалхэм ащыщхэу анахьэу зишlуагъэ къакlорэр жэрыlо творчествэр, анахьэу пшысэхэр ары. Адыгэхэм япшысэхэр къызэрыкlоу щытхэп, уахътэм сабыир зэригъэуцорэ ныбжьым елъытыгъэу, лъэпкъым, лlакъом, хэкум, хэгъэгум мэхьанэу яlэр зэхырагъэшlыкlы. Ицlыкlугъом къыщегъэжьагъэу, lофшlэным фапlу, фалэжьы.

Пшысэу ныдэлъфыбзэ дахэкlэ къэIотагъэм, бзэм иlашlугъэ зэхыуегъашlэ, емрэ шlумрэ, дэгъумрэ дэимрэ, шъыпкъэмрэ пцlымрэ, хъущтымрэ дэдзых пшlын фаемрэ къыбгурегъаlо. Пшысэм едэlугъошlу, гъэшlэгъоны. Кlэухым сыдигъуи шlур щытекlо. Пшысэхэм ащыгъэфедэгъэ гущыlэжъхэм уалъыплъэныр гъэшlэгъон дэд. Ахэр губзыгъэу къыбдэгущыlэх, къыоушъыих, къыодэхашlэх, щыlэныгъэм ехьылlэгъэ зэфэхьысыжьхэр уагъэшlы. Пшысэхэм язэгъэшlэгъу уахътэ гущыlэгъур нахьыбэм зыер студентхэр ары. Ахэм яцlыкlугъом щыублагъэу зэсэгъэ пшысэхэм яеджэни, язэхэфыни къин къащыхъурэп, абзэ къегъэбаи ныдэлъфыбзэм иlашlугъэ зэхарегъашlэ, фэкъулаеу янэ-ятэхэр, яжъхэр, яупчlэжьэгъухэу щыlэнхэу, лъытэныгъэ зэфашlыжьынхэу, яlорэ яшlэрэ зэтефэу псэунхэм фегъасэх. Пшысэхэм кlуачlэу яlэм нахь макlэп адыгэ орэдыжъхэм пlуныгъэ мэхьанэу апкъырылъыр. Ау ахэм яеджэн, язэхэфын дэдзых бэшlагъэ зыхъугъэр. Илъэсишъэ пчъагъэкlэ ахэр лъэпкъым зэхилъхьагъэх, ыугъоигъэх, ахэмкlэ игушlуагъуи, игукlаи къыриlотыкlыгъэх, лlыхъужъхэм ящытхъу афиlуагъ, къэрабгъэм ифэшъуашэ бжьыгъэ тырилъхьагъ.

Орэдым икlуачlэ зэхашlэным пае, ахэм ядэlун амал студентхэу едгъаджэхэрэм яlэн фае. Дэгъугъэ ащкlэ музыкальнэ факультетым ишlуагъэ къакlощтыгъэмэ, ижърэ орэдхэр ныбжьыкlэхэм къаlохэу студентхэм зэхахын амал яlагъэмэ. Ащ изакъоп, университетым исурэтышlэхэм явыставкэхэр, тарихълэжь хъущт студентхэм яlофшlагъэ анахь дэгъухэу адыгэ шэн-хабзэм къытегущыlэхэрэм колледжым истудентхэм, кlэлэеджакlохэу адыгэ шъолъырым исхэм нэlуасэ зыфашlынэу амал яlагъэмэ. Непэ техническэ lэпыlэгъоу къежьагъэр бэ, ахэмэ зэу ащыщ компьютерыр. Зымкlэ дэгъу, lофыбэ къегъэпсынкlэ, литературэм иурокхэм нэрылъэгъоу къащыбгъэлъэгъон, зэхябгъэхын плъэкlыщтхэмкlэ Ιэрфэгъу. Блэкlыгъэ илъэс еджэгъум, материал зэхэугъоегъэ гъэшlэгъонхэр зыфэдгъэфедэхэзэ, Шхьаплъэкъо Хьисэ, Жэнэ Къырымызэ ятворчествэ фэгъэхьыгъэ литературнэ хьакlэщхэр адыгэ литературнэ кружокым хэт студентхэм акlуачlэкlэ, педколледжым щызэхэтщагъэх. ХьакΙэщым къекΙолΙэгъэ кΙэлэегъаджэхэми, студентхэми зыкъэшΙынхэр агу рихьыгъэх, пΙуныгъэ кΙуачΙэу апкъырылъыр къыхагъэщыгъ, тегущыΙагъэх.

Зымкlэ компьютерыр дэи, тихабзэ къемыкlурэ шэн-хэбзэ мышъомылхэр къызхахынэу ныбжьыкlэхэм интернетым ралъагъорэр бэ. Уахътэр къэбгъэуцун плъэкlыщтэп, шΙэгъэн фаеу тиΙэр оlо зэпытэу уедэlужькlи зэблэхъун щыlэп, ау амалэу щыlэр зыфэдгъэфедэшъун фае. Сенэгуе ишlуагъэ къэкlонкlэ, хъишъэм инэкlубгъохэм, адыгэ-шэн хабзэ дахэхэм къатегущыlэрэ статьяхэм, архивнэ документ гъэшlэгъонхэм яматериалхэм, адыгэ тхылъыкlэу къыдэкlыгъэхэм, национальнэ проектхэм, хэхэс адыгэхэм яхьылlэгъэ материалхэм, купэу "Жъыу"-м (пащэр Гъукlэ Замудин) къыдигъэкlыгъэ альбомым тетхэгъэ орэдыжъхэм, къэшъо мэкъамэ дахэхэм, ащ тхыгъэ гуадзэу Унэрэкъо Раерэ Пашты Мадинэрэ фашlыгъэхэм, I-9-рэ классхэм апае къыдэкΙыгъэ "Адыгэ хабзэ" зыфиΙорэ тхылъхэм яматериалхэм (авторхэр: Унэрэкъо М., Унэрэкъо Р.), ыкlи нэмыкlыбэу, лъэпкъымкΙэ гъэсэпэтхыдэ хъущт материалхэм интернет сайтхэм нэlуасэ защыфэтшlышъунэу амал тиlагъэмэ. Непэ зэрэреспубликэу тиlэп анимацием икъоу lоф дэзышlэн зылъэкlыщт специалистхэр, а лъэныкъом lоф дэтымышlэмэ дэдзых мэхъу сабыйхэм зы пlуныгъэ амалэу адызетхьан тлъэкlыщтыр, хэткlи шъэфэп ахэр непэ зэплъырэ мультфильмэхэр.

Непэ лъэпкъым къырыкlощтым ыгъэгумэкlхэу, гъогууанэ къызэпызычи къэкΙогъэ хэхэс тилъэпкъэгъухэм абзэ къызэтырагъэнагъ. Тэ тигугъапΙэмэ зыдэгъэзагъэр чылэр ары. Адыгэ гущыΙэжъым еΙо: "Жъы зимыlэм кlэ иlэп". Тигупсэ ныжъ-тыжъ губзыгъэхэу тыбзи тихабзи къэзгъэгъунагъэхэм яΙэпыΙэгъу тищыкΙагъ, чылэм тынэгу фэтэжъугъэгъаз, тыбзэ изэгъэшlэн, шэн-хабзэмэ якъэухъумэн кушъэ лъапэм щытэжъугъэубл, кΙэлэцΙыкΙу ΙыгъыпΙэхэм адыгабэзэр ачΙэлъын фае. Ныдэлъфыбзэм изэгъэшΙэн Республикэу узщыпсэурэм сыхьатитΙу къыретыкΙэ бзэр къызэтебгъэнэн плъэкlыщтэп, тхылъэу адыгабзэкlэ къыдэкlыщтхэм яджэн дгъотыжьыщтэп, бзэр зымышΙэрэм ихабзи ышΙэрэп. "Шыпэр кlуагъэу шышъхьэм улъэбэнэжькlэ пкlэ иlэп". Марджым игъу! Уахътэм диштэу, тисабыйхэр адыгэ-шэн хабзэм тетэу зыщытпlун Адыгэ еджапlэ тищыкlагъ. Тилъэпкъэгъу сабый lушхэм гъогур ятыгъэн фае, амал зиlэ цlыфхэм ар апшъэ ралъхьажьымэ, тинеущ зэпхыгъэщтхэр ахэр арых.

Сигущыlэ кlэух фэсшl сшlоигъу Шэуджэн Мурат иусэкlэ.

Тиныдэлъфыбзэ тщыгъупшэжьынэу,
тыкlодыжьынэу сэ сшlошъы хъурэп.
Тишэн-хабзэхэр щымыlэжьынхэу,
тыунэхъунэу сэ сшlошъы хъурэп.

Ау сшlошъы мэхъу зы тыхъужьынэу,
тилъэпкъ намысыр къыгъотыжьынэу;
Тиадыгагъэ гъашlэм щыlэщт,
насып зэхашlэр ащ игъусэщт.

"ГъашIэм щыIэщт".
Черкесы – один из древних народов на земле с уникальной культурой, сводом неписаных правил "Адыгэ Хабзэ", что подразумевает под собой совокупность лучших нравственных качеств, которые должны быть в человеке, считающим себя черкесом. В современном мире нормы "Хабзэ" претерпевают изменения, происходит унификация образа жизни народа, стирание культурных поведенческих стереотипов. В связи с этим, возникает необходимость возрождения и развития национального самосознания черкесов, регуляции их поведения во всех областях общественной жизни по правилам, установленным "Адыгэ Хабзэ".
Необходимо отметить особую роль черкесской (родной) литературы, на которую возложены задачи по воспитанию молодежи в духе национальных традиций, с учетом сложных правил неписаного морально- этического кодекса, основанных на принципах ""адыгагъэ". Неоценимо изучение устного народного творчества черкесов, в котором отражены национальные явления, являющиеся своеобразной философией народа. Новые возможности достижения положительных результатов в изучении и сохранении черкесского (родного) языка, дает использование компьютерных технологий. Использование интернет сайта в целях ознакомления людей с культурным наследием черкесов, с их нравами и обычаями послужили бы воспитанию уважения к народу, развития чувства понимания и уважения других культур, воспитанию толерантности и гуманного межнационального общения.

Пэнэшъу М.Г.