Тыркуем ис адыгэхэм яIорыIуатэрэ Адыгэ Хабзэмрэ

Тыркуем ис адыгэхэм яIорыIуатэрэ Адыгэ Хабзэмрэ. Лъэпкъыр лъэпкъ зышIрэр, зыгъэдахэрэр дэзыIэтаерэр ыбз, ихабз, иIорыIуат. Адыгэмэ яхабзэ гупшысэ куу зэрэхэлъыр Адыгэ хэкум я XIX лIэшIэгъум щыIэгъэ зыплъыхьакIомэ къатхыжьыгъ. Нафэу зэрэщытымкIэ, тхыгъэу щымытыгъэми адыгэхэр хабзэм тетэу зекIощтыгъэх, зыукъорэр агъэпщынэщтыгъ. ИцIыкIугъом щегъэжьагъэу кIэлэцIыкIум лIыгъэ зэрэпхэлъын фаер ыгу риубытэщтыгъэ. Акъылыр, лIыгъэр, шъыпкъэныгъэр апэ рагъэуцощтыгъэ.

Я XIX- рэ лIэшIэгъум Урыс-Кавказ заом ыуж адыгэхэм ячIыгу арагъэбгынагъ, лъэпкъыр итэкъухьагъэу хъугъэ. Узхэс лъэпкъым ифэмэ-бжьымэ къыптемыхьан ылъэкIыщтэп, дунэееплъыкIэри, гупшысакIэри зэблэхъугъэ мэхъу. Ар дэгъоу къызхэщырэр IорыIуатэмрэ хабзэмрэ.

Сэ зигугъу къэсшIыщтыр Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм яIорыIуатэ адыгэ хабзэм фэгъэхьыгъэу къыхэфэрэ сюжетхэр ары. Анахьэу IорыIотэ угъоякIоу ХыдзэлI Хьазыр иIэпэрытх тхылъ хэлъ къэбархэм сакъыщыуцун. ХыдзэлI Хьазыр Тыркуем ит къалэу Дюзджэ 1941 илъэсым къыщыхъугъ. Шапсыгъэмэ ащыщ. Анкара университетым теологие факультетыр къыщиухыгъ. Дин кIэлэегъаджэу Дюзджэ лицеим щылэжьагъ. Австрие хэгъэгум къалэу Венэ быслъымэн кIалэхэр ригъэджэнхэу агъакIуи 1987 щегъэжьагъэу 1993 нэс ащ щылэжьагъ. Инджылызыбзэрэ нэмыцабзэрэ дэгъоу ешIэ, пэсэрэ османыбзэкIэ тхыгъэ текстхэр джырэ тыркубзэкIэ зэредзэкIых. АдыгабзэкIэ тхакIэрэ еджакIэрэ ежь-ежьырэу зэригъэшIагъ.

ХыдзэлI Хьазыр къыугъоижьыгъэ IорыIуатэр хэкужъым къаригъэхьыжьыгъ. IорыIотэ текстхэр къыугъоижьи зэритхыжьыгъэм нэмыкIэу ежь нахьыжъхэм арилъэгъулIэгъэ хабзэхэр ныбжьыкIэмэ агуригъэIожьынмэ шIоигъоу ежь къыбгъодэкIрэ ушъый гъэсэпэтхыдэхэри къыригъэхьыгъэхэм ахэлъых. Ахэмэ къахэщых уцукIэм, тIысыкIэм, гъэсакIэм яхьылIэгъэ къэбарэу "ЗанкIэу шъущыс" зыфиIорэр. ИкIэлэегъаджэу Псынэтхъудж Омэр-ефэндым ыпхъу Фэузие зэригъасэщтыгъэр ХыдзэлI Хьазыр ыгу къэкIыжьы. Фэузие кIэлэегъаджэу илъэс 40 лэжьагъэ. ТхакIэрэ еджакIэрэ зэраригъашIэрэм нэмыкIэу адыгэ хабзэр ахилъхьаным ар пылъыгъ, щысэтехыпIэу кIэлэеджакIомэ яIагъ. МэфэкI мафэхэм ХыдзэлI Хьазыр кIэлэегъаджэм дэжь зэракIощтыгъэхэр ыгу къэкIыжьы. КIалэхэр адыгэ хабзэм тетэу зекIонхэу ыгъасэщтыгъэх. Утэджын хъумэ хабзэм тетэу утэджын фэягъэ, уакIыб къэмыгъазэу кIэлэегъаджэм уанэIу фэгъэзагъэу классым учIэкIыжьын фэягъэ. Хьазыр къызэриIорэмкIэ Фэузие адыгэ хабзэм тетэу зекIорэ макIэу къэнэжьыгъэмэ ащыщыгъ. Ащ нэмыкIэу ХыдзэлI Хьазыр ытхыгъэу "НыбжьыкIэмэ ясэIо: зыжъугъаси, зэжъугъашIи хасэм шъухэт!" зыфиIорэ гъэсэпэтхыдэм упчIэу бэ къыщиIэтрэр. НыбжьыкIэмэ закъыфегъазэ, адыгэ хабзэр зэраIэкIэзрэр ыгу къеоу хегъэунэфыкIы, хабзи-бзыпхъи тхэмылъыжьмэ, къыткIэхъухьэрэ сабыйхэр тэрэзэу зэрэтфэмыгъэсэщтыр къетхы.

Хьазыр къаригъэхьыжьыгъэ IорыIуатэм къэбар-гъэсэпэтхыдэхэр ахэлъых. Мыхэмэ бэ унаIэ зытрыуагъадзэрэр, узэрагъэгупшысэрэр. "Мыхъо-мышIэхэмэ пчъэ пагъо афэмышI" зыфиIорэ къэбарым адыгэ хабзэр зэзыпхыхэрэр анахь къахэщых. Мыщ сюжет шъхьаIэу иIэр: пшъэшъэ цIэрыIом дэжь кIэлищ къэкIуагъ, "зэрэдахэм имызакъоу Iуш, гущыIэным фэIаз" аIоу зэхахыгъэти. Пшъашъэм хьакIэщым ригъэблэгъагъэх. Хабзэм къызэриIоу пшъашъэм "шъутIыс" ариIуагъэпти, апэрэ кIалэр занкIэу уцугъэ, ятIонэрэр тIысыгъэ, ящэнэрэр бгъунджэу уцугъэ. Пшъашъэр кIалэмэ къяплъи, заригъэшIэжьынэу мырэущтэу къариIуагъ: "Зандэу щытыр орэтIыс! Щысыр орэгъолъ! Бгъунджэу щылъыр ерэкIыжь!". Мы къэбарымкIэ зэхэтшIыкIын фаер ХыдзэлIым ыужкIэ къыпетхэжьы: адыгэ хабзэр тIэкIу-тIэкIузэ зэрэтIэкIэзырэр, мытэрэзэу зекIохэрэм шъхьафитыныгъэр ятты зэрэмыхъущтыр.

Хабзэр ахамылъхьэу шъхьафитэу ныбжьыкIэхэр затIупщхэкIэ, нахьыжь-нахьыкIэ щымыIэжьэу хъущт. "Санэр санэм еплъышъ ыгузэгу мэушIуцIы" зэраIорэм фэдэу дэгъури дэири зэхамышIыкIыжьэу цIыфхэр хъугъэх", - еIо ХыдзэлI Хьазыр.

ЯтIонэрэ къэбарэу "ОлIэфэ нэс хабзэ" зыфиIорэр хэкужъым рахыжьыгъэмэ ащыщ. Ар Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт икъэбар, ау ХыдзэлIым къаригъэхьыжьыгъэ къэбарым ащ ыцIэ къыриIорэп. Мы къэбарыр Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт игъыбзэ епхыгъ, ар дэгъоу хэкужъым щашIэ. Гъыбзэри къэбарыри хэкужъым шъхьаф шъхьафэу къыщаIох. Хьазыр икъэбар зэрэзэхэтымкIэ, зы кIалэ горэ къызауIэм, игъусэ кIалэм иунэ къахьыжьыгъ. КIалэхэр гуIагъэх, алъэкI къагъэнагъэп, ау кIалэр нахь дэй мэхъу зэпыт, сымэджэ дэеу пIэм хэлъ. Ятэ унэм къихьащтыгъэп, икIэлэ закъоу шIу дэдэ ылъэгъурэм зыIуплъэкIэ къызэхэхьанкIэ щынэщтыгъэ. Адыгэ хабзэмкIэ ятэрэ янэрэ якIалэмэ хымэхэр щытэу ядэхашIэщтыгъэхэп. Нымрэ тымрэ къызхагъэщыщтыгъэп ясабый шIу зэралъэгъурэр. КIалэм дэжь ятэ имыхьашъоу унэ кIыбым дэтэу къыкIухьэщтыгъэ. Тхьаматэмэ ащ гу лъатагъ, тым кIэрыхьэхи, кIалэм дэжь ихьанэу къытрагъэпытыхьагъ. КIалэм дэжь пщэрыхьакIор кIуи, ятэ къызэрихьащтыр риIуагъ. Ардэдэм кIалэм кIапсэкIэ зыдаригъэщаи щытэу ятэ къыригъэхьагъ. Ятэрэ ыкъорэ зэдэгущыIэхи, сымэджаплъэхэр боу къихьагъэхэти, ятэ икIыжьынэу хъугъэ. Ерагъэу щытыгъэ кIалэр къызэхэфагъ, янэ кIэрылъэдагъ, ау ыпсэ хэкIыгъэу къычIэкIыгъ. Мы къэбарым ыуж гъэсэпэтхыдэ Хьазыр къыпегъэхъожьы: "ныбжьыкIэмэ хабзэр зэхарэшIыкI".

Пасэм унагъори, къоджэдэсхэри тхьаматэмэ зэраIорэмкIэ зекIощтыгъэх. КIалэм ипIун зэрэчылэу хэлажьэщтыгъэ, "о уикIал, сэ сикIал" амыIоу. Мыхъун зышIэрэм блэкIыщтыгъэхэп, мытэрэзэу зекIоу алъэгъурэм дэгущыIэщтыгъэх. Тхьаматэмэ ядэIухэзэ ныбжьыкIэхэм IокIэ-шIыкIэр зэрагъашIэщтыгъэ. КIалэмэ яфэшъошэ Iофхэр аратхэзэ, гулъытэ яIэу, лIыгъэ ахэлъэу агъасэщтыгъэх. Хэгъэгур къаухъумэшъунэу щытын фэягъэх, ялъэпкъ шъхьафитэу къэнэным фэшIкIэ хэбзэ пытэхэр ахэлъын фэягъэ.

Мыхъун зышIэрэм зебгъэшIэжьын фае зыфэпIощт гупшысэм фэгъэхьыгъ ящэнэрэ къэбарэу "ПкIэгъуалэр ежь лъэрыукI" зыфиIорэр. Адыгэ хэкум, зы къуаджэ горэм пшъэшъэ дэхэ дэдэ дэсыгъ. Ятэ зэлIэм, янэрэ ежьрэ язакъоу къэнагъэх. Къуаджэм дэс кIалэмэ ащыщ горэм пшъашъэр шIу къылъэгъугъэти, ыхьынэу рихъухьагъ. КIалэу игъусэмэ ар адагъэп, хабзэмкIэ зы къуаджэ дэсхэр зэш-зэшыпхъоу алъытэщтыгъэх. Ащ къыхэкIэу, Хьазыр зэриIорэмкIэ, къоджэ пшъашъэр къэпщэныр хьайнэпагъэ. КIалэхэм сыд раIоми ядэIугъэп, иныбджэгъухэр къытригъэнагъэх. Пшъашъэм лъыплъэщтыгъэх, зи пэрыохъу къафэмыхъоу зыщатыгъушъущтым. Бзылъфыгъэхэр шъофым щыIэхэу тырагъафи, кIалэм иныбджэгъухэр игъусэу къахэлъадэхи пшъашъэр ахахыгъ. Янэ икуо макъэ лIыхъужъ хьакIэм къызэхихыгъ. Сымаджэу пIэм хэлъыгъ нахь мышIэми, ынэхэми алъэгъущтыгъэп, шым тетIысхьи алъежьагъ. КIалэмэ ар къызалъэгъум, лIыхъужъ цIэрыIор къашIэжьыгъ. Пшъашъэр къагъани ежьхэр IукIыжьыгъэх. ЛIыхъужъым пшъашъэр ыкIыб къыдигъэтIысхьи янэ дэжь къыщэжьыгъ. Бзылъфыгъэмэ куо-хьау къызэраIэтыгъэмкIэ афэгубжыгъ. КIалэхэр ашIагъэмкIэ кIэгъожьхи, тхьаматэр лIыхъужъым дэжь агъэкIуагъ, кIалэмэ яакъыл зэрэтемыфагъэр, ашIэгъэ хьайнапэр къафигъэгъунэу риIонэу. Ыгу къагъэжъун аIуи, Iазэм дэжь ащэнэу, ынэхэр агъэхъужьынэу зэрэрахъухьагъэри лIыхъужъым риIуагъ. Адрэм ар зызэхехым, лIыкIом зыкъыфигъази къыриIуагъ: "Ащ фэдэ цIыфэу хабзэр лъэгукIэтын зышIыгъэхэу, икъоджэ пшъашъэ зыхьыгъэхэр слъэгъуным нахьи нэшъоу сыкъанэмэ нахьышIу. Сыкъаплъэмэ шъорба слъэгъущтыр!" - ыIуи. ХыдзэлIым къыхегъэщы къоджэ пшъашъэр шыпхъум зэрэфэдагъэр, нэмыкIышъокIэ уеплъыныр адыгэмэ хьайнапэкIэ зэралъытэщтыгъэр. Шъыпкъэ, Хьазыр зэриIорэм фэдэ дэдэу къоджэ пшъашъэр шъхьэгъусэ ашIыныр емыкIоу адыгэ хабзэм ыIорэп. Ау а къэбарыр къызхэхъукIыгъэм уеплъымэ, гурыIогъуаеп, хэхэс хъугъэ адыгэхэм зыкъагъэгъунэжьыным пае, адыгэ хабзэм ар емыкIоу аIуи халъхьагъ.

ЯплIэнэрэ къэбарэу "Шапсыгъэ махълъэр хэбзэ кIэмгъэкI" зыфиIорэм ХыдзэлI Хьазыр къыщыхегъэщы егъэлыягъэу зыщищыкIагъи, зыщимыщыкIагъи хабзэр зесэхьэ пIоу зэрэмыхъущтыр.

Шапсыгъэ кIалэ горэм КIубэмэ япшъашъэ шIу ылъэгъоу къыщагъэти, КIубэ пстэуми, чыжьи благъи, хабзэ арихыщтыгъ. Зы мафэ горэм ишIупщхэм ягъунэгъу гъогум зытехьэм, чэм Iэхъогъу ыпэ къифагъ. ЗыемкIэ зяупчIым КIубэхэр арэу аIуи къыраIуагъ. Ицые ыгъэупкIапкIи, гъогу гъунэм уцуи, ышъхьэ риуфэхыгъ. Зылъэгъугъэмэ "КIубэмэ яцIыфмэ ямызакъоу ябылымышъхьэ нэсэу хабзэ адызэрехьэ" аIуагъ. Мы къэбарым хабзэр зэщыбгъэкъонри ебгъэлыекIынри зэрэмытэрэзыр къегъэлъагъо. КъэIогъэн фае, IорыIуатэм щыщ сэмэркъэу къэбархэм узэрэзекIон фаер мыры аIоу занкIэу къыуамыIоу, зыдэхьащхыхэрэ зекIуакIэм пыщыт мэхьаным улъагъэхъу, урагъэгупшысэ. ГущыIэм пае, Унэрэкъо Рае итхылъэу "Тыркуем ис адыгэхэр. IорыIуатэр" зыфиIорэм сэмэркъэу къэбар 13 къыдэхьагъ. Зы сэмэркъэу къэбар тштэн, "Тыгъопчыхьэрэ шъхьэр" зыфиIорэр. ЛIы горэм чIыфэ телъыти, неущ фэдэ мафэм аритыжьын фаеу хъугъэ, ау ахъщэ иIэп. КъызIихыщтым лъыхъузэ, ешъуапIэм блэкIызэ, иныбджэгъу горэм ылъэгъуи, ригъэблэгъагъ. Ау лIым Iоф зэриIэр риIуагъ. Зыфэдэ IофымкIэ къызеупчIым, ахъщэ чIыфэ зэрэтелъыр фиIотагъ, адрэм къыритынэу къыгъэгугъагъ. Пчыхьэм шIоу ешъохи, пчэдыжьым лIыр иныбджэгъу дэжь къэкIуагъ ахъщахьэ, ау адрэм зыпари къыIорэп. ЛIым ыгу къыгъэкIыжьыгъ ахъщэ чIыфэ къыритынэу зэриIогъагъэр. Ныбджэгъум тыгъосэрэ шъхьэр къыфихьыжьмэ къыритынэу, "мы шъхьэмджэ къыостышъущтэп" къыриIуагъ. ХабзэкIэ лIым ыIорэр ыгъэцэкIэжь зэпытыщтыгъэ, гущыIэ ытыгъэмэ ар гъучIым фэдагъ, иуутын плъэкIыщтыгъэп. Ау ныбджэгъур ешъуагъэу гущыIэу ытыгъэр жьыбгъэм Iуихыжьыгъ. Ащ къыпкъырыкIызэ къэбарым ешъоныр еумысы.

Адыгагъэм, адыгэ хабзэм, нахьыбэмкIэ нахьыжъхэм ящысэкIэ ныбжьыкIэхэр агъасэщтыгъэх. ЯтIонэрэ амалышхоу хабзэм зэрэфагъасэщтыгъэхэр IорыIуатэр ары. Яунагъо, ячылэ, яхэку щалъэгъурэр кIашIыкIыжьыщтыгъэ. Джаущтэу хабзэр лъэпкъым зэрихьэщтыгъэ. Хэкужъым рахыжьыгъэу IэкIыбым, Тыркуем щыпсэурэ адыгэмэ зэрахьэрэ IорыIуатэм ианахь бэдэдэм ушъый пшъэрылъ егъэцакIэ. ГущыIэм пае, бзэм хэгъэщэгъэ жанрэ кIэкIхэр. IорыIотэзехьэхэу Тыркуем щыпсэухэрэм хэт аIукIагъэми къэбархэм ахэгъащэгъэхэу къаIорэ гущыIэжъхэм, гущыIэ щэрыохэм янахьыбэр хабзэм, зекIуакIэм, шIум, дэгъум якъыхэхын телэжьыхьэх. Унэрэкъо Рае зэхигъэуцогъэ тхылъэу "Тыркуем ис адыгэхэр. IорыIуатэр" зыфиIорэм гущыIэжъ 396 фэдиз дэт. Ахэмэ янахьыбэр хабзэм фэгъэхьыгъ. ГущыIэм пае, Адыгагъэм псапэ хэлъ. УикIалэ зэрэбгъас, уилI зэресагъ. ХэбзэмышIэ щытхъулъыхъум хьагулыжъом шъоу хелъхьэ зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр.

Анахьэу хэхэс адыгэмэ адыгагъэр, адыгэ хабзэр лъэпкъым чIимынэу къырихьакIыным пае IорыIуатэр IэубытIыпIэ лъэшэу яI. Унэрэкъо Рае итхылъэу "Тыркуем ис адыгэхэр. IорыIуатэр" зыфиIорэмрэ ХыдзэлI Хьазыр къаригъэхьыжьыгъэ IорыIуатэмрэ къызэраушыхьатырэмкIэ Тыркуем щызэрахьэрэ IорыIуатэм апэрэ пшъэрылъэу иIэр хабзэм, зекIуакIэм, шIум, дэгъум якъыхэхын телэжьыхьаныр ары.

Зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон хъумэ, шIу, дэгъу, дэи зыфэпIощт шапхъэхэм къащегъэжьагъэу уцукIэм, тIысыкIэм, сэлам хыкIэм ащыкIэкIыжьэу адыгагъэм, адыгэ хабзэм къыгъэнэфэрэ шэн-зекIокIэ пстэуми ящысэхэр адыгэ IорыIуатэм хэбгъотэщтых. Адыгэ IорыIуатэм ижанрэ пэпчъ пшъэрылъ шъхьаIэу зэрихьэрэм нэмыкIэу пшъэрылъ тедзэу иIэр ныбжьыкIэхэм япIун-гъэсэн Iоф. ЛIыхъужъ орэдхэр, къэбархэр, пшысэхэр лIыгъэм фэушъыех. НыбжьыкIэмэ шъыпкъагъэрэ пытагъэрэ ахэлъынэу, къиным щымыщтэнхэу, адыгэ хабзэм къыгъэуцурэ шапхъэхэр зэрахьанэу ахэмэ агурагъаIо. ГущыIэжъхэм ащегъэжьагъэу пшысэмэ ащыкIэкIыжьэу ушъыен гупшысэр апхырыщыгъ.

Литературэр:
1. ХыдзэлI Хьазыр иIэпэрытх // ЦА/АГУ-м иархив. П.3, Д. 43, 46, 47, 51, 63, 76.
2. Унэрэкъо Рай. Тыркуем ис адыгэхэр. IорыIуатэр. – Мыекъуапэ, 2004. – Н. 394-395; 418-432.
Даур Рузан.