Нарт эпосым игеографие чIыпIэцIэ заул

Темыр Кавказым ис лъэпкъхэм Нарт эпосыр яунаеу алъытэ. Фэшъхьафырэ лъэпкъмэ ялъытыгъэмэ тэ, адыгэхэм, мыр къызэрэдгъэшъыпкъэжьыщт щысэхэу IэубытыпIэ тшIыщтым тыщыкIэрэп. Нартхэм япхыгъэ саугъэтхэр, чIыпIэхэр бэ хъухэу Адыгеим итых, зыдэщыIэхэр тэшIэх. Типщыналъэмэ ахэт лIыхъужъхэм зэряджэхэрэр адыгацIэх, ямэхьанэхэмкIэ адыгэ гущыIэх. Эпосыр лъэныкъуабэкIэ тилъэпкъ зэрепхыгъэр пщыналъэхэм дэгъу шъыпкъэу къаушыхьаты. КъэбарIуатэмэ хъугъэ-шIагъэхэр гъэнэфагъэу зыщыхъагъэхэр къагъэлъэгъуагъэх, чIыпIэмэ ацIэхэр къыраIуагъэх, лIыхъужъхэр зычIэлъ Iуашъхьэхэр зыдэщытхэр агъэгъощагъэхэп. Нартхэм япхыгъэ Iуашъхьэхэр археологие саугъэтхэу Адыгэ ЧIыгужъым илъэныкъуабэмэ ащыIэх. Пэсэрэим зэхалъхьагъэ пщыналъэмэ гъэнэфэгъэу къыщаIо нартхэр зэрэадыгэхэр. Ар мызэу мытIоу къаIуатэхэрэм къащыкIагъэтхъы.


Гъобэкъуае (Теуцожьхьаблэ) икъокIыпIэкIэ тарихъ гупчэр километритIу фэдизкIэ пэчыжь

ИжъыкIэ Черкесием чIынэлъэшхо ыубытыщтыгъэ. Ащ елъытыгъэмэ джырэ Адыгеим къыгъэгъунэрэр мэкIэжъый. Урыс-Кавказ заом ыпэкIэ, я XVIII-рэ лIэшIэгъум, игъунапкъэхэр Темэн хыгъэхъунэныкъо (Таманский полуостров) къыщегъэжьагъэу Къалмэкъым, Дагъыстан, Чэчэным, Ингушыем, Осетием анэсыщтыгъэх, къыблэмкIэ Абхъазым еолIэжьыщтыгъэх. Зэо мэхъаджэм тилъэпкъ ыужъгъэи, тызаштэм, тичIыгоу аунэкIыгъэхэм нэмыкI лъэпкъхэр къарагъэтIысхьагъэх. Ащ ыпкъ къикIэу нарт саугъэтхэм ащыщхэр, чIыпIэхэр тиреспубликэ къыгъэгъунэрэ чIыгухэм акIыбы хъугъэх.
ТилъэпкъыкIэ анахь мэхьанэ шъхьаIэ зиIэу ахэмэ къахэдгъэщырэр Iалэджыпщым икъуадж, пытэпIэжъыр. Мыр адыгэмэ яижъырэ тарихъ гупчэ шъыпкъ. А лъэпкъ хэсэ зэфэсыпIэщтыгъэр дгъэунэфыжьыгъэ. Мыщ хъугъэ-шIэгъабэ епхыгъ, нарт цIэрыIохэр щыпсэущтыгъэх, хэушъхьафыкIыгъэу, игъэкIотыгъэу, ащ укъытегущыIэныр ыкIи зэкIэ адыгэхэм ябгъэшIэныр игъо шъыпкъ. Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае пытэпIэжъым зэхъокIыныгъэшхохэр фэмыхъухэу тилъэхъанэ къызэрэнэсыжьыгъэр.
Нарт пщыналъэмэ чIыпIабэмэ ацIэхэр къахэфэх Iалэджыпщыр зыдэсыщтыгъэ пытэпIэжъым щыублагъэу, Пщыщэ ипсыпэ Пшызэ зыщыхэлъэдэжьырэм нэсэу, нэпкъхэм нарт хъишъэм хэт чIыпIэхэр ащыIэх. Ахэми нэмыкI саугъэтхэми ацIэхэр къетIоных ыкIи тыкъатегущыIэн.
Дэнджыу бжъап. Пщыщэ иджабгъурэ нэпкъ лъэгэ кIыхьэ бгышъхьэ станицэхэу Бжедуховскэмрэ Рязанскэмрэ азыфагу къыриубытэрэр Шытхьалэ (Белореченскэ) районым икъохьапIэ ыгъун. Мы чIыпIэм Дэнджыу бжъап е Къургъо там раIо. Тилъэхъанэ станицитIумэ азыфагу а бгы цакIэм къутыр цIыкIоу Гливенко тес. Ащ итемыркIэ нарт Iалэджыпщыр зыдэсыщтыгъэ пытэпIэжъыр къыпыщыт. Ары Ижъырэ Адыгеим итарихъ гупчэу къыхэдгъэщыжьыгъэр. Мыр пытэпIэ ухъумапIэщтыгъэ, зы дэхьэпIэ закъо нахь фашIыгъагъэп, ащ кукIэ удэкIоеныр къин хьазырэу, дысэу гъэпсыгъэ. Джыри мы гъогулъэгъо закъор ары узэрэдэхьащтыр. ЫпэкIэ къызэрэтIуагъэу, чIыналъэм изытет ижъыкIэ зэрэщытыгъэм фэдэу къызэтенагъ. Тилъэхъанэ уни пкъэуи зыпарэ рагъэуцуагъэп.





Дэнджыу бгышъхьэ зэныбжь, жъокIупIу, губгъо хъоо-пщау. ПсыхъомкIэ гъэзэгъэ лъэныкъор нэпкъ лъэгэ занд, гъуй шъхьэндэ IужъухэмкIэ чъыгхэмкIэ зэхэкIыхьагъэхэу хъотэшхо куухэм зэпабзы. А Къургъо тамэ, Пщыщэ бгышъхьэ, чылэжъхэу Бэжъуйрэ, Къутэмэгурэ тесыщтыгъэхэу къэбарыжъхэм тагъэгъуазэ, ау ахэр зыдэщыIэхэр дгъэунэфыжьыныхэу хъугъэгохэп.

Нарт пщыналъэмэ зэрахэтымкIэ, Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ лъагэ, Дэнджыу бжъапэ, нарт Iалэджыпщым иунэ, тхьэ щэкI (метрэ 30 фэдиз) зикIыхьэгъагъэр, чыжьэкIэ къэлъагъоу, тетыщтыгъэ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, Нарт Хасэри, Ны Хасэри, ЖъыукI Хасэри ары зыщызэфэсыщтыгъэхэр.
Унэшхор зыдэтыгъэ хапIэр Iошъхьэшхо лъагэу, плIэмыяшъоу, шыгуитIоу чIыопсым ыгъэпсыгъ, Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ хэушъхьафыкIыгъэу пэIут. Ыбгъухэр зандэх, хъоушхокIэ къэгъэгъунагъ, бгышъхьитIумэ агузэгу иуфэнагъэу къэлъагъо. КъокIыпIэмкIэ гъэзагъэ шыгур нахь шъуамбгъу ыкIи нахь лъаг, къохьапIэмкIэ – нахь лъхъанч. ПытэпIэжъым икъокIыпIэ лъэныкъо зэндэрыкъ, мэкъупIэ, уц дэгъухэр къытекIэх, шъхьэндэ куашэхэр тетых. Iужъоу зэхэкIыхьэгъэ хъотэшхом ыкIыбы метри I50-рэкIэ пэчыжьэу асфальт гъогу шъофымкIэ блэкIы. Ащ мафэ къэс ебгъукIорэ гъогурыкIохэм, зэхэкIыхьэгъэ кIырыхэм пытэпIэжъыр арагъэлъэгъурэп.
ХэпIэ тхыцIэм къутырым щыщхэм яхэтитIу телъ. Къошын къутэфэ зэфэшъхьафхэу хъоеу къычIажъукIыгъэу хэлъхэмкIэ, мыжъо лIэшIэгъум икIэухым къыщыублагъэу цIыфхэр илъэс мин пчъагъэхэм зэпымыоу мыщ щыпсэугъэх. Арышъ, зэрэхъурэмкIэ Iалэджыпщым ихэпIагъэр, къатыбэу зэтехъуагъэу, ижъырэ археологие саугъэт.

ПсэупIэжъым икъохьапIэкIэ лъэныкъоу Дэнджыу кIэи ехырэр бгы зандэ къое-чIэежъышху. Енэгуягъо, мыркIэ жъыукIым ращалIэщтыгъэхэр зэрадзыхыжьыщтыгъэхэр. Нарт Жъэмадыу иIоф жъыукIым зыщыхагъэкIым, а къожъыр арынкIи хъун зыдадзыжьыгъагъэр. Лъэпкъыр бэрэ хэзыщыжьыгъэу, шIогъабэ фэзышIэгъэ Жъэмадыу зэраукIыгъэр Саусэрыкъо зешIэм, нартхэм ахэзэуахьи жъыукIыныр харигъэнэгъагъ.
Къургъо мэзы щыщэу рамыупкIыгъагъэм пытэпIэжъыр къеухъурэихьэ. Джыри хьэкIэ-къуакIэхэр зэрэхэсыхэм инэшанэу цызэхэм чъыгхэр къачъыхьэх. Iалэджыпщым ихэпIагъэр зыдэщыт чIыпIэр дэхэ дэд, чIыопсым исаугъэт пшIыгъэми ухэукъощтэп.




Ижъырэ Черкесием игупчэ, нартхэм яхэсэ зэфэсыпIэщтыгъэм, хъугъэшIэгъабэ щыхъугъ. Iалэджыпщымрэ ащ ишъхьэгъусэу БэтIынэрэ хасэмэ ятхьэматэщтыгъэх. Апхъу закъоу Iакуандэ-Дахэр нарт эпосым анахь пшъэшъэ дахэу къыхафэрэмэ ащыщ. Псэлъыхъуабэу къыфакIощтыгъэмэ къэлэпчъэ дэхъэгъур псынжъ куоу, ухэнэнкIэ щынагъоу, яшыхэм зэхаутыхьэгъагъ. Пшъашъэм епсэлъыхъонхэу къэкIогъагъэхэ Шэбатныкъорэ Саусэрыкъорэ Iалэджыпщым шъхьакIо зарехым, пщым ичылэ цIыф къыдамыгъэкIэу, даубытэгъагъэх. Iалэджыпщыр шъэфэу Лъэпшъ дэжь кIуи, щэмыохъуитIу къыригъэшIыгъагъ. КъэкIожьызэ, шым къыридзыхи зы щэбзащэр зэпикIыгъагъ. Нарт пщыналъэмэ къызэраIорэмкIэ, адрэ къыфэнэгъагъэмкIэ Iалэджыпщым Дэнджыу лъэгуанэ нарт Шэбатныкъо щиукIыгъ. Джыдэдэм пытапIэм узэрэдахьэу сэмэгубгъумкIэ чъыгышхомэ Iошъхьэ закъо ачIэт, арынкIи хъун Шэбатныкъо икъэ. Къутырым дэсхэм ащ якъэхалъэ тырашIыхьагъ. Къащхэри къэнэтIэхэсхэри бэу тетых.
Аужырэ нартэу чIыгужъым къинэжьыгъагъэ Уачэ Iалэдж иунэ чIэсыжьыгъагъэу къаIотэжьыгъ. ЗыщылIэщт уахътэр Уачэ ешIэти, Пакукъо Тэтэршъао къелъэIужьыгъагъ ыгъэтIылъыжьынэу. ЗыфиIогъэ уахътэм Iалэдж иунэ зэкIом, джэхашъом Уачэм ыпсэ хэкIыгъэу телъэу Пакукъом къыгъотыжьыгъагъ ыкIи а хапIэм щигъэтIылъыжьыгъ, нартымэ ямылъкуи къыфэнэжьыгъагъ.




Дэнджыу бгышъхьэ ехырэ гъогур. Къутырэу Гливенкор зэпызычырэ урам закъор итемыр-къохьапIэкIэ гъогуитIоу зэгокIы. ДжабгъумкIэ зыр пытэпIэжъым дахьэ, адрэр сэмэгумкIэ егъазэшъ, етIэ гъогу кIыхьэкIэ бгышъхьэм ехы ыкIи лъэгуанэм ит Къургъо мэзы хэкIуадэ. Мычыжьэу мыщ дэжьым мэзым пхырычъырэ Пщыщэ иджабгъукIэ Дэнджыу ихьалыгъуанэ къыдэчъэхышъ бгы лъапшъэм къеуцуалIэ.
Дэнджыу псыхъожъый. Мыщ фэдэ псыхъо чIыпIацIэмэ афэгъэхьыгъэ гущыIалъэмэ адагъэхьагъэп. Зыхэт закъор нарт къэбархэр ары. Ащ Дэнджыу ыцIагъэми къашIэжьырэп, чIыпIацIэмэ афэгъэхьыгъэу къыхаутыгъэмэ къахафэрэп, ау ащ ыцIэкIэ бгышъхьэм Дэнджыу бжъап фаусыгъ. Къургъо мэз зэрыт лъэгуанэм Дэнджыу псыхъожъые ихъалыгъуанэу Пщыщэ къыщыхэчъырэр бгышъхьэ лъапшъэм къычIэуцошъ, ащ готэу заулэрэ макIо, етIанэ зыIуещэишъ, зиIуантIэмэ зищантIэзэ кIэим елъадэ. ИжъыкIэ ар темэнылъагъэ лъэгуанэм хэкIодэжьыщтыгъэ. Темэныр я XX-рэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм агъэгъушъи, пындж лэжьыпIэ ашIыгъагъ.






Джырэ лъэхъанэм псыхъожъыем, псы шъоф зырызыхэр иIэхэу, псыуцхэмрэ къамылхэрэмкIэ лъэшэу зэхэкIыхьагъ.
Къургъо мэз щыщэу лъэгуанэм щырамыупкIыгъэу къинагъэм Пщыщэ инэпкъуитIу зэлъеубыты. Чъыгышхохэр хэтых, кIыры. Краснодар псыIыгъыпIэр ашIынэу зыфежьэхэм, хы IэрышIэм чIэбыщт Къургъо мэзы инахьыбэрэр зытыраупкIым, мыщ дэжьым псыр къынэсыщтэпти, чъыгхэр къагъэнэгъагъэх.

ХьамышхунтIэхэу къыхэкIагъэхэр шъхьэндэ къодыехэп, ныбжьышхо яIэу, ягъумагъэкIэ чъыг шъыпкъэх.
Iалэджыпщым ичылэжъ 20I4-рэ илъэсым Даур Хъусенрэ сэрырэ къыхэдгъэщыжьыгъ. Нэужым игеографие координатхэр GPS приборымкIэ дгъэунэфыгъэ: дэхьапIэр – N 44°54΄32,8΄΄; E 39°38΄03,8΄΄, ыкIоцI – N 44° 54΄34,0΄΄, E 39°38΄ 04΄΄.
Къошко дэкIыгъор. Гъобэкъуае пэчIынатIэу Пщыщэ инэпкъ лъагэ джырэ станицэу Рязанскэр зытес бгышъхьэм ехырэ хъотэшху. Къэбарыжъхэм зэрахэтымкIэ а тIуакIэр къохъусэжъым диутыгъ. Аужырэ нартэу къэнэжьыгъагъэ Уачэ, ятэ осыет къыфишIыжьыгъагъэти, ар къыушэкIужьыгъагъ.
Лъэпш икIыщ лъачI. КъызэраIотэжьырэмкIэ, Гъобэкъуае пэчIынатIэу Пщыщэ иджабгъу псырыкIым иадрабгъу нэпкъы тетыгъ. ЧIыпIэм «Лъэпшъы икIыщ лъачI» аIозэ еджэх. А чIыпIэм джы чырбыщ заводыжъыр щыт. Iалэджыпщым ипытэпIэжъ къокIыпIэмкIэ мыщ километритIукIэ пэчыжь.



Лъэпшъы ыцIэ Адыгеим чIыпIэ заулэмэ япхыгъ.

ЯтIонэрэ чIыпIэр Пэнэжьыкъуае икъыблэкIэ ПкIашъэ Iус къутырэу Кочкинэм дэжь щыт мэзыр.
Нарт Бгъэбзыу. Къунчыкъохьаблэ икъокIыпIэкIэ Пщыщэ уикIэу, кIэир зэпыпчымэ, бгышъхьэм узэрэдэкIуаеу Бгъэбзыу зытесыщтыгъэ псэупIэжъэу жъокIупIэм хэтым уIокIэ. Ащ итемыркIэ къутырэу Фокинэр зы километрэрэ ныкъорэкIэ пэчыжь. «Нартхэм» яяблэнэрэ томы и 140-рэ нэкIубгъо мары зэритхагъэр: «Моу Пщыщэ узэпырыкIэу Фокинэм дэжьыджэ узыдэкIуаеджэ бгышъхьэшкоу иIэм Бгъэбзыу тесытыгъ». МыутIэхэм ялъэхъан ашIыгъагъэ къошынхэм якъутафэхэр ащ хъоеу телъых. Гурыт лIэшIэгъум къыхиубытэхэрэри ахэолъагъох. ПсэупIэжъым икъокIыпIэкIэ мычыжьэу Iошъхьэшхо жъуагъэм хэт. Ар Лъэгуц-ЖакIэм ыкъомэ язырэм икъэ Iуашъхь.

Лъэгуц-ЖакIэм ичылэ зыдэщысыгъэр. Белореченскэ районым ит къутырэу Беляевскэр джы зыдэщысым икъохьапIэкIэ нарт Лъэгуц-ЖакIэм ичылэ щысыщтыгъэ. Пщыщэ иджабгъурэ нэпкъ мы чIыпIэм нахь лъхъанчэ щэхъу ыкIи Краснодарскэ псыIыгъыпIэм еуцуалIэ. Беляевскэм икъыблэкIэ километриплIэу пэIудзыгъэу Пщыщэ исэмэгу нэпкъы Къунчыкъохьаблэ тес.

Лъэгуц-ЖакIэм ыкъомэ яIуашъхьэхэр. Белореченскэ районым ит станицэу Рязанскэм удэкIэу итемыр-къохьапIэкIэ километрих фэдизэу асфальт гъогумкIэ узыкIокIэ, къутырэу Фокинэм унэмысыпэзэ, сэмэгумкIэ Iошъхьэшхоу зышъхьашъо зэныбжьэу хъураеу жъокIупIэм итыр къэлъагъо. Ащ пэчIынатIэу джабгъумкIэ гъогум пэмычыжьэу, чъыгхэмрэ шъхьандэхэмрэ ышъхьашъо зэлъаубытэу, къэгъэсэишхо щыт. Ащ ыкIыбыкIэ, мэз шъолъырымэ зэпабзырэ губгъошом, зэкIэлъэужхэу Iошъхьитф ит. Лъэгуц-ЖакIэм ыкъомэ якъэхэлъэ Iуашъхьэхэр блы мэхъух.
«КъызэраIотэжьырэмкIэ, зэшыхэр шэкIоным лъэшэу пыщэгъагъэх, ау анахьыкIэм инасып нахь хэлъэу, зэшихымэ анахьыбэ къыушэкIущтыгъэ. Нахьыжъхэр ешъугъущтыгъэх. Зэгорэм къесыгъакIэу анахьыкIэр дэкIыгъ. Адрэхэри шакIо ежьагъэх. Мэфэ реным зэшыхэм зыпарэ къамыушэкIугъэу, пшъыгъаехэу къэкIожьхэзэ, ашнахьыкIэ лэучэцI укIыгъэ ыпашъхьэ илъэу, шъхьаукъэу чъыгым кIэрысэу, шъхьарыхьагъэх. Ягухьагужъ къызэкIигъэнагъэхэу, язырэм щэмрэ бзэмрэ зэIуилъхьи еуагъ. Щэбзащэр чъыгым тефи къыгъэущыгъ. Къызыщылъэти шым зыридзи къыкIиIагъ. Адрэхэр лъежьагъэх. Зылъигъачъэхэзэ хьэкIапсэ (ижъырэ зэокIэ шIыкI) ышIи, зэкIэкIищыгъэх, къытыригъази ышнахьыжъих зырызэу ыукIыгъэх, ежьыри хьадэгъущэ тефагъэти ыпсэ хэкIыгъ. Нарт кIалэхэр зыщыфэхыгъэхэм щагъэтIылъыжьыхи Iуашъхьэхэр атырашIыхьагъэх».




Дзэгъащтэ зыкъосыгъэр. Къунчыкъохьаблэ икъыблэ къокIыпIэ Пщыщэ ипсыхьалыгъонэжъы лъэшэу кIэим зыщеIуантIэ. А псыхъом ыгъэпсыгъэ къуачIэм, Бгъэшэтыку, Дзэгъащтэ зыдэсыгъэ чылэр итыгъ. Мы чIыпIэм Къургъо мэз Iужъоу къикIэщтыгъэ. РаупкIыгъэу жъокIупIэ губгъошхо иI. Тилъэхъанэ я XX-рэ лIэшIэгъум псыхъо хьалыгъуаныр аузэнкIи Къунчыкъохьаблэ икъокIыпIэ, Оекъущым, нагъэсыгъ.
НэкушIои иIуашъхь. Къунчыкъохьаблэ икъыблэкIэ къэлъагъорэ мэзым икъокIыпIэкIэ пэмычыжьэу шъоф лэжьэкIупIэм Iошъхьэ закъоу ит. Гъэ къэс ышъхьашъо ажъо. «Нарт НэкушIой ащ ышъхьагъы хэчъыягъэу телъэу Саусэрыкъо зырехьылIэм, зэкIоцIипхагъ. Къэущи къызэплъэм, Саусэрыкъо къышIагъ. ЗыкъыригъэтIэтэжьы шIоигъоу къызелъэIум, Iуагъэ зэдашIымэ къытIэтэжьыщтэу ыгъэгугъагъ. Зэзэгъыхи, НэкушIои стхъумбыл чъыгышхо риупкIыгъ, куахьибл ифэу хьэкъуашъо ышIи, ащкIэ щыгъу къыригъахьыгъ».

Хъудымыжъ иуджыпI. Къунчыкъохьаблэ чылэ гузэгу шъыпкъэм Гъыщхэм яхапIэ хэтэ гузэгум Хъудымыжъ иуджыпIэ ит. Хъураеу иубыкIыгъэ мэшэшхом ыкIоцIы Iошъхьэ лъхьанчэ къыхэщы. Хатэр илъэсыбэрэ зэражъуагъэм пае гузэгум ит Iуашъхьэр тешъо хъугъэ. Къошын къутафэхэу ыкIоцIырэ хатэмрэ къахэкIыхэрэмкIэ лъэхъанэу загъэпсыгъэщтыр джэрз лIэшIэгъур ары. Енэгуягъо, мыр Мыекъопэ культурэм хэхьэрэ археологие саугъэтыкIэ. ИгъэпсыкIэкIэ зэрэтхьэлъэIупIагъэр гъэнэфагъэ. Пщыщэ исэмэгубгъу джырэ унагъохэр зытесыхэм къыщыхэдгъэщыгъэ ижъырэ псэупIэу джэрз лъэхъанэм щыIагъэм епхыгъэн ылъэкIыщт. А лъэныкъомкIэ къикIэу Хъудымыжъ иуджыпIэ дэхьапIэ иI.
ГъучIыпцIый Iуашъхьэ Лъэпшъ чIалъхьажьыгъагъэу хъишъэм хэт. Краснодарскэ псыIыгъыпIэр ашIы зэхъум Едэпсыкъуае зыдэщысыщтыгъэм ар щатIыгъагъ.

ШыкIэкI иIуашъхь. Пэнэжьыкъуаерэ Адыгэкъалэ азыфагурэ гъогумкIэ псыхъожъыеу Шэндыкъо узэрикIэу, километритIу фэдизэу узыкIокIэ, сэмэгубгъумкIэ Iошъхьэ ин закъоу жъокIупIэ хъоо-пщаушхом итыр къэлъагъо. Ар – нарт ШыкIэкI иIуашъхь, метрибл фэдиз илъэгагъ, гъогум метрэ шъиплI фэдизкIэ пэчыжь. Тыдрэ лъэныкъокIи къэплъэгъоу лъэгапIэм тет, ышъхьашъо зэфэдэкIэ илъэс къэс ажъо, етIагъэхэу уж иIэп. Археологхэм зэрагъэунэфырэмкIэ, мыщ фэдэ Iошъхьэ закъохэу анахь лъэгапIэмэ атетхэм ныбжьышхохэр яIэх. Лъэхъанэу зэхьылIэгъэщтыр джэрз лIэшIэгъум иублапI, мыекъопэ культурэм хэхьэрэ уахът, илъэс 4000 – 5500 фэдиз.
БэукI иIуашъхь. Адыгэкъалэ кIорэ гъогушхомкIэ Шэндыкъо псыхъо уикIэу километрэрэ ныкъорэ узыкIокIэ Краснодарскэ псыIыгъыпIэм ылъэныкъокIэ къэлъэгъорэ мэзым икъохьапIэкIэ метришъэ фэдизкIэ къыпэIудзыгъэу БэукI иIуашъхьэ къэлъагъо. ШыкIэкI иIуашъхьэ мырырэ зэрэзэпэчыжьэхэр километритIу фэдиз.

БэукI иIошъхьэ шыгу зэныбжьэп, етIэнхэу фежьэгъагъэх, сэижьыгъэу, ышыгу машэ иI, чъыг ин заулэрэ шъхьандэхэмрэ тетых, ажъорэп, мэкъупIэ уцхэр къытекIэх. Нэчэрэзыемэ ялэжьэкIупIэ шъофышхо ит. ИтемыркIэ Краснодарскэ псыIыгъыпIэр километрэм тIэкIу ехъоу пэчыжь. Координатэу иIэхэр: N 470 50’, E 490 38’.

Асрэн иIуашъхь. Псэкъупсэ иджабгъурэ нэпкъ археологие саугъэтхэмкIэ баи. КъэзэныкъоякIэр зыдэщысыгъэм Темыр Кавказым ит къэхэлъэжъымэ анахь иныр I978-рэ илъэсым къыщыхэзгъэщыгъ. Iуашъхьэхэри чылэм пэблэгъагъэх. Анахь цIэрыIор Асран Iуашъхь. Мыщ дэжьым, Псэкъупсэ иджабгъурэ лъэныкъо Адэхъуны ишынэпкъыкIэ еджэх. КъэзэнкъоякIэр IуагъэкIи, нэпкъхэр псыIыгъыпIэм къыригъэохыхэ зэхъум Асран зычIэлъыгъэ Iуашъхьэр бгы цакIэм Iуты хъугъагъэ. Хъишъэм хэхьэгъэ саугъэтэу, адыгэ лъэпкъым илIыхъужъ зычIэлъ Iуашъхьэр 2009 илъэсым тыуплъэкIугъагъ. Пхъэмбаим далъхьажьыгъагъэ ихьэдэ къупшъхьэхэмрэ палъхьажьыгъагъэхэ пкъыгъохэмрэ къычIэтхыжьыгъагъэх. Ахэр я XIV-рэ лIэшIэгъум хэхьэх. КъыблэмкIэ, зы километрэ фэдизкIэ, бгышъхьэ лъэныкъом икъупшъхьэхэр Iутхыхи, чIэтлъхьажьыгъэх ыкIи Iошъхьэ цIыкIу атетшIыхьажьыгъ.

Сэт Iуашъхьэхэр Еджэрыкъуае икъыблэ-къокIыпIэкIэ километрищ фэдизкIэ пэIудзыгъэхэу, зэкIэлъэужыхэу зы сатыр тетыхэу, губгъо жъокIупIэм итых. Зэшыхэм анахьыжъым иIуашъхьэ агузэгу ит. Ащ итемыркIэ метрэ 50 фэдизкIэ пэIудзыгъэу агу ифэрэм икъэгъэсэй щыт. КъыблэмкIэ анахьыкIэм иIуашъхьэ шъоф гъогумрэ мэз шъолъырымрэ акIыбы дэт.

Агузэгурэ Iуашъхьэм илъэгагъэкIэ метрибл фэдиз мэхъу, ышъхьашъо хъурэе къипшэу зэныбжьэу къэлъагъо, мэкъу дэгъу хъунэу уцхэр къытекIэх. ТемырымкIэ гъэзэгъэ кIэлъэныкъом мыинхэу чъыгитф щызэхэт. Шыгу шъыпкъэм гъучIым хэшIыкIыгъэ триангуляцие тамыгъэ плIэнэбзэу тет. Ащ ылъапсэ хъункIакIомэ I994-рэ илъэсым машэ щыратIыкIыгъагъэу, агъэсэижьыгъагъэу, иукурбагъ. Iуашъхьэр зашIыгъэн ылъэкIыщтыр джэрз лIэшIэгъум щегъэжьагъэу мыутIэхэм анэсырэ лъэхъанэхэр ары.

Зэшхэм анахьыжъэу зикъэгъэсэй азыфагу итым икоординатхэр: N 440 57’ 512’’, E 400 25’ 470’’.
Агу ифэрэм иIуашъхьэ бэшIагъэу атIыгъагъ, ащ пае ышъхьашъо зэныбжьэу хъураеу къэлъагъорэп, тешъо. ДатIыкIыгъагъэм ятIэ зэрэратэкъожьыгъэр къыхэщы, къулэджэ мыжъокIэ жъгъэир хиз. Амыгъэфыкъуагъэу къытенэгъэгъэ ятIэм нал теплъэ иI, ихъурэягъэ зэшъхьэзафэу къэлъагъо. Уц къытекIэ, ажъорэп. Къыблэ-къохьэпIэ кIэлъэныкъом пырэжъые шъхьандэхэмрэ чъыг заулэрэ тетых. А Iуашъхьэм икъохьэпIэ лъэныкъокIэ хъуатэу, агъэсэигъэм Сэтхэм япсынэ ичIыпIагъэр иукурбагъэу иI. Гъатхэрэ псыр еуцо.
Iуашъхьэм илъэгагъэр метриплIырэ ныкъорэ фэдизыщт, икоординатхэр: N 440 56’ 603’’, E 400 25’ 402’’.

АнахьыкIэм иIуашъхьэ агузэгурэм икъыблэкIэ метришъэ фэдизкIэ пэIудзыгъ. Мэз шъолъырымрэ шъоф гъогумрэ азыфагу пхырэкIых. ЗэфэдэкIэ ышъхьашъо шъхьандэхэмрэ чъыг цIыкIухэмрэ зэлъабгъэ. Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьымэ хъункIакIохэм мэшэшхохэу щы щыратIыкIыгъагъ. Илъэгагъэр метриплI, координатэу иIэхэр: N 440 57’ 459’’, E 400 25’ 554’’.

Ашыпхъоу ДэнэкокI иIуашъхьэ адрэ Iошъхьищымэ якъохьапIэкIэ апэIудзыгъэу губгъошхом ит. ЛэжьэкIупIэм псыр зэрэкIагъахъоу датIыкIыгъэ псыхьалыгъуанэр рэчъэ. ИтеплъэкIэ Iуашъхьэр хъурай, ышъхьашъо тешъоу къэлъагъо, ажъорэп, уцхэр къытекIэх. Темыр-къокIыпIэмкIэ, мыдрэ Iуашъхьэмэ алъэныкъокIэ гъэзагъэм, пырэжъые шъхьандэхэр тетых. ЧIыпIэ-чIыпIэу ышъхьашъуи къыблэмкIэ гъэзэгъэ лъапэми мыжъошхохэр къыхэщых. Енэгуягъо, Iошъхьэ кIыIур мыжъохэмкIэ агъэпытэгъагъэкIэ. ИжъыкIэ къэунэхэр мыжъор зэхалъхьэхэзэ къаухъурэяхьыщтыгъэх. (ЫкIыIу тыралъхьэщтыгъэхэм крепида, къызэраухъурэяхьыщтыгъэхэм кромлех археологхэм араIо). ДэнэкокI иIуашъхьэ илъэгагъэр метриплI фэдиз, зашIыгъэщтыр джэрз лIэшIэгъум щегъэжьагъэу мыутIэхэм ялъэхъанэ нэсы, икоординатхэр: N 400 24’ 994’’, E 440 51’ 634’’.

Литературэр:
1. ХьадэгъалIэ А. М. Нартхэр адыгэ эпос томибл хъурэ текст угъоигъэхэр. Мыекъуапэ, 1970.




Тэу Аслъан, Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьаI

Скачать полный текст