Адыгэ хабзэм иушэтынрэ изэгъэшIэнрэ ятарихъ кIэкI

Адыгэ Хабзэм иушэтынрэ изэгъэшIэнрэ ятарихъ кIэкI. Адыгагъэр, Адыгэ Хабзэр нэмыкI лъэпкъхэу адыгэхэм уцогъу къафэхъугъэхэм, зекIолIхэу къахэхьагъэхэм ягъэшIэгъуапIэу, лъэпкъым осэ лыягъэ фязгъэшIыщтыгъэ нэшанэу зэрэщытыгъэр конференцием къыщыгущыIэгъэ пстэуми хагъэунэфыкIыгъ. Ау Адыгэ Хабзэр ушэтынымкIэ, ащ телэжьэнымкIэ зы нэбгырэ игъэхъагъэхэм ягугъу къэтшIынэу, зэрэамалкIэ уасэ афэтшIыныр тефэ. Ар Бгъэжънэкъо Барэсбий.

Адыгэ Хабзэу лъэпкъ культурэм джырэкIэ ианахь псэпэлъытэ нэшанэу, адыгэр къебэкIрэ лъэпкъхэм ахэзымыгъэкIуакIэрэр, дунэе шIэныгъэм апэрэу хэзыщагъэр, езгъэпшагъэр ыкIи тефэрэ чIыпIэр къыфэзылэжьыгъэр Бгъэжънэкъо Барэсбий.

Барэсбий иапэрэ шIэныгъэу апшъэрэ сэнэхьат фэхъугъэр – филологиемрэ журналистикэмрэ. АщкIэ апэрэ шIэныгъэлэжьыцIэр къыфагъэшъошагъ. Ащ дакIоу психологием зы шIэныгъэ IахьэкIэ хэуцуагъ ыкIи Къэбэртэе-Бэлъкъар университетым ащкIэ зы заулэрэ щыригъэджагъэх.

Ау щытзэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар шIэныгъэ-ушэтыпIэ институтым иIофышIэхэм ахэтэу Адыгэ хэкум экспедициекIэ къэкIуагъ. Ежь Барэсбий къызэриIожьрэмкIэ, ХыIушъо Шапсыгъэм лъэпкъ къэбар угъоиным щыдэлажьэхэзэ, адыгэ лъэпкъым икуп зэфэшъхьафхэм яшэн-хабзэхэр зэрэзэтекIхэрэм апэрэу гу лъитагъ. Шапсыгъэ тIэкIоу чылэ-чылэу яатэкIэныжъ чIыналъэ къинагъэхэм шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэм ыгъэшIэгъон, гупшысапIэ фэхъун хабзэхэм щарихьылIагъ. Анахьэу ыгурэ игупшысэрэ нэмыкI гъогупэ тезыщагъэр а зицIыфышъхьэкIэ бэкIэ къямэкIэкIэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ахэпхъагъэу, гъэ къэси хэгъэгум ис цIыф жъугъэхэм языгъэпсэфыпIэ, яжъотыпIэ хэщагъэхэм ижъырэ адыгэ щыIакIэм иямышIыкIэ хабзэхэри, унэгъокIоцI хьагъо-шIагъохэри ялъэпкъшIэжь къызэрэхэнагъэхэр ары. ЫкIи ащ щегъэжьагъэу Адыгэ Хабзэм, зэкIэ адыгагъ зыфаIорэм иакъыли, игупшыси аумэхъыгъ, игъэшIэрэ Iофэу, ищыIэныгъэ къэлэнэу, лъэпкъым ыпашъхьэкIэ ипшъэдэкIыжь-пщынэжьэу ежь-ежьырэу, зыми римыгъэзыгъэу, еуцолIагъ.

Апэрэ тхылъэу "Адыгский этикет" зыфиIорэр 1978-рэ илъэсым Нальчик къыщыдэкIыгъ ыкIи ар адыгэ лъэпкъшIэныгъэмкIэ Барэсбий илъэгъохэщ къежьапIэ хъугъэ.

Ау Бгъэжънэкъо Барэсбий иапэрэ тхылъ адыгэ лъэпкъшIэныгъэм изэкъуагъэп нэкIубгъуакIэ къыщызэIуихыгъэр. А лъэхъаным къэралыгъошхоу СССР-м лъэпкъишъэрэ шъэныкъорэ фэдиз щызэдэпсэущтыгъэ. Ащ пэпчъ ежь ихэбзэ гъэуцугъэ рылажьэщтыгъэ, рыгъуазэщтыгъэ. А лъэпкъ пстэури шIэныгъэлэжь зэфэшъхьафхэм янэплъэгъу икIыщтыгъэхэп. ШIэныгъэлэжь горэм ушэтын римышIылIагъэу, тхыгъэ гупшысэкIэ пымыплъыхьагъэу а лъэпкъхэм зи ахэтыгъэп пIоми хъущт. Ау ицIыфышъхьэкIэ анахь лъэпкъышхоу исым – урысхэм къащегъэжьагъэу анахь лъэпкъ макIэмэ ащыщхэу кетхэм (2200 мэхъух) ащыкIэкIыжьэу хэбзэ-зэхэтыкIэр, шэн-зекIуакIэр монографическэу, ащ фэшъхьафрэ гупшысапIэрэ ушэтыпIэрэ имыIэу, къытхыхьагъэу а лъэхъаным Союзым иэтнографхэм къахэкIыгъэп. Ащ къыпкъырыкIыгъ Бгъэжънэкъо Барэсбий зэрэсовет лъэпкъшIэныгъэу (этнографие) апэрэу мы темэм ипчъэ къызэIуихыгъэу зэрэхъугъэр. Ащ лъэпкъхэр зыпкъыригъэплъыхьажьыгъэх, этнографхэри лъэшэу хигъэгупшысыхьагъэх. Лъэпкъ шэн-хабзэхэм лъэпкъшIэныгъэмкIэ мэхьанэу яIэм, ижъырэ лъэпкъ шэн-зекIуакIэм непэрэ щыIакIэм чIыпIэу щиубытрэм, ащ уасэу афэшIыгъэн фаем, а ижъырэ хабзэхэм якъэхъукIэ, ягенезис зэпхыгъэ Iофыгъохэм, лъэпкъым къыкIугъэ тарихъым чIыпIэу мы зэпстэуми щаубытырэм хэплъэжьынхэ фаеу хъугъэх. ЫкIи упчIэ анахьышъхьэу этнографхэм апашъхьэ а лъэхъаным къыщытэджыгъагъэр бэ: а ижъырэ шэн-хабзэхэу системэ гъэнэфагъэ хэлъэу Барэсбий зыпкъ ригъэуцожьи, гупшысэкIэ, акъылкIэ ыушэти, дунэе культурэм изыIахьэу хигъэуцожьыгъэм, сыд зэфэхьысыжь пшъэрылъэу адыгэм имызакъоу – зэкIэ лъэпкъхэм, анахьэу лъэпкъ ипхъыхьагъэу зицIыфышъхьэ макIэхэм къафигъэуцурэр, сыд ашIэщтыр, сыд рашIэщтыр непэрэ щыIакIэм къыхэнэгъэ лъэпкъ макIэхэм а ижъырэ хэбзэ зэгъэзэфагъэхэм? Дэгъуха а хабзэхэр, хьауми дэиха? Джырэ уахътэр ащэкIа а ижъырэ шэн-хабзэхэм? Адыгэр фэныкъуа адыгагъэм?... А упчIэхэм языджэуап непэ Адыгэ Республикэм ритыжьыгъ: Адыгэ Хабзэр зэрагъэшIэн фэе дисциплинэу гурыт еджапIэм иучебнэ планхэм ахигъэуцуи, программэ гъэнэфагъэм тетэу шIэныгъэ хэшыкIыгъэхэр зыщызэгъэзэфэгъэ тхылъхэр (учебникхэр) илъэсибгъу еджэгъум тегъэпсыхьагъэу къыдигъэкIыгъэх.

Адрэ зигугъу къэтшIыгъэ упчIэхэмкIэ шIэныгъэлэжьхэм, этнографхэу Кавказ цIыф лъэпкъхэм якультурэ изэгъэшIэн зисэнэхьатхэм ямызакъоу, лъэпкъ культурэхэм ятеориекIэ шIэныгъэ куухэр зэзгъэуIугъэхэу, лъэпсэгъэуцу гупшысэхэр дунэе ыкIи хэгъэгукIоцI наукэм фызэзгъэзэфагъэхэр шIукIаерэ зэнэкъокъугъэх. А зэнэкъокъу-зэджэнджэшхэм къакIэкIогъэ гупшысэхэр журналэу "Советская этнография" зыфиIорэм I979-рэ илъэсым зэхэубытагъэу зы номерым къыщыхиутыжьыгъагъэх. Ащ хэлэжьэгъагъэх Кавказ лъэпкъхэм яунэгъо гъэпсыкIэ иушэтакIоу Я.С. Смирновар, социальнэ IофыгъэхэмкIэ сэнэхьатыджэу А.И. Першиц, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм япкъыгъолъэ (материальнэ) культурэ иушэтакIоу Г.Е. Марковыр, Азием и КъэкIыпIэ культурэхэмрэ (анахьэу Японием) Кавказ лъэпкъ культурэхэм язытетрэкIэ специалистэу, шIэныгъэхэм я Академие ичлен-корреспондентэу С.А. Арутюновыр, зэлъашIэрэ этнографэу, лъэпкъшIэныгъэлэжь цIэрыIоу, академикэу С.А. Токаревыр. Ахэмэ ягупшысэхэм япэгъокIэу адыгэ этнограф ныбжьыкIэу (ащыгъум Барэсбий илъэс 32-рэ ыныбжьыгъ) Бгъэжънэкъом истатьякIэ дискуссиер аухыгъагъ. Джащ щегъэжьагъэу Бгъэжънэкъо Барэсбий иушэтын Iофхэр зэкI пIоми хъунэу зыфэгъэхьыгъэхэр зы: Адыгэ Хабзэр, адыгагъэр нэмыкI лъэпкъхэм яхабзэхэм ягъэпшэныр ыкIи ащ чIыпIэу щиубытрэр, емрэ шIумрэ зэхэзыушъхьафыкIрэ этикэр, лъэпкъым ылэжьрэ культурэм теорие лъапсэу иIэр ары. А зэпстэур мы аужрэ илъэс 30-м къащызэхифыгъ, игупшысэхэмкIэ къыщиушыхьатыгъ итхылъхэу "Очерки этнографии общения адыгов" (1983), "Черкесское игрище" (1991), "Адыгская этика" (2000), "Гуманистические основы этнологии" (2003).

Бгъэжънэкъо Барэсбий адыгэ щыIакIэм купкIэу, тегъэкIапIэу, пхъэхэтIэ пкъэоу, лъэпкъ зэкIэугъое щхэпсэу иIэр – а зэкIэри гушъэбэ нэфыпсым акъыл чъэпхъыгъэр ылъапсэу дунаим тарихъ лъагъоу къыкIугъэм къыхигъэлыдыкIыгъ, бэмэ анаIэ тыраригъэдзагъ, бэхэри зыпкъыригъэплъхьажьыгъэх, ежь адыгэу зищыIэныгъэ гъунапкъэ горэм нэсыгъахэу къызщыхъущтыгъэм игугъэ чыжьэрыплъэкIэ лъигъэкIотагъ.

Барэсбый итхылъхэм адыгэхэм ашъхьэ осэ лыягъэ афаригъэшIыжьыгъ. ШIэныгъэлэжьхэу сэнэхьат зэфэшъхьафхэм арылажьэщтыгъэхэр ялъэпкъ культурэ нэмыкIынэкIэ ригъэплъыжьыгъэх.

Философхэр, социологхэр, политологхэр – цIыфышъхьэмрэ дунаеу ащ къешIэкIыгъэмрэ язэфыщытыкIэ, язэпышIапIэхэр зыушэтэу, ахэр гупшысэкIэ къэзгъэгъунэхэрэр адыгэм ихэбзэ гъэуцугъэ гъунджэиплъэ рашIылIэу, ащ илъыхъуакIохэу рагъэжьагъ.

Адыгэ лъэпкъ гупшысакIэр, дунэе хэгъэщакIэр, емрэ шIумрэ яхъупкъэ зэрэзэблахрэ шIыкIэр ятегъэкIапIэу Хьанэхъу Руслъани, Шъуаджэкъо Асыети философиемкIэ докторыцIэ къалэжьыгъ.

ПедагогикэмкIэ докторэу Мамхыгъэ Рае адыгэ шэн-хабзэм ыкупкI къэзыупкIэкIырэ монографие псэу хихыгъ "Очерки по адыгскому этикету".

Шъэо Рэщыдэ гъэсэныгъэм илъэсыбэрэ щылэжьагъ, Бгъэжънэкъом зигупшысэхэр лъэпкъым къыфигъэущыгъэмэ ари ащыщ. Ащ ишыхьат тхылъэу "Мудрость адыгского этикета" зыфиIоу 1995-рэ илъэсым къытыридзагъэр.

Гъут Адэм IорыIуатэмкIэ, фольклорымкIэ, доктор, Къэбэртэе-Бэлъкъар ушэтын институтм ишIэныгъэлэжь. Адэм игупшысэ зынэсыгъэр Адыгэ Хабзэр адрэ Кавказ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якультурэхэр зэфэзыщэрэ щхэпс зэрафэхъугъэр ары. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Абхазиеми, зэрэ Кавказэуи щагъэпэрытрэ шIэныгъэлэжьэу Инал-Ипа Шалва Бгъэжънэкъо Барэсбий иапэрэ тхылъэу "Адыгский этикет" (1978) зыфиIорэм научнэ редакторэу иIагъ. Мы тхылъым шIэныгъэ хъуасткIоу къыпызыгъэм къыдэпсыхьагъэ фэдэу къыпщегъэхъу илъэсибл текIыгъэ нэуж Инал-Ипа къыхиутыгъэ IофшIагъэу "Очерки по абхазскому этикету" (1985) зыфиIорэм.

КъЧР-м ишIэныгъэлэжьхэри мызэу-мытIоу адыгагъэм ылъапсэ гурышэкIэ, акъылкIэ иплъэжьыгъэх, къаушэкIужьыгъ. ЗэлъашIэщтыгъэ фольклорист цIэрыIоу, адыгэ мифологием илъэгъохэщ ушэтакIощтыгъэу Мыжэй Михаил изыIофышIагъэмэ ащыщ адыгэ лъэпкъ хабзэм фэгъэхьыгъагъ. Зыпкъ ит шэн-хэбзэ зекIуакIэм мыпшъыжьэу телажьэрэмэ ащыщ Щэрджэс Алый. Гупшысэхэу лъэгъо чыжьэ, лъэгъо зафэу лъэпкъ зэкIэугъоен хъопсапIэм уафэзыщэхэрэр Алый игухэлъ-къэлэн зыфишIыжьыгъэхэм ащыщых.

МэфIэдз Сэрабий адыгэ лъэпкъшIэныгъэм я ХХ-рэ лIэшIэгъум Iофыгъуабэ щызэшIуихыгъ. Ахэмэ зэу ащыщ Адыгэ Хабзэри, анахьэу унэгъокIоцI зэфыщытыкIэхэр.

ЗэкIэмэ апэу адыгэ хьэкIэ зещэн, Iанэ зехьан хабзэхэр къэзгъэгъунагъэхэр лъэпкъшIэныгъэм идокторэу Мамбэт Хьалим. Хьалимэ илэжьыгъэхэр лъэпкъ къэбаркIэ узэндыгъэхэу, адыгэр мы уашъом къизи изакъоу Кавказ чIыналъэм къытехъуагъэу зэрэщымытыр сыдигъокIи къыдилъытэзэ, адыгэм ищыIакIэ хэгупшысыхьащтыгъэ, сыдигъокIи ар лъэпкъэу адыгэхэм яцэегъущтыгъэхэм, анахьэу бэлъкъархэм аригъапшэзэ, яфэмэ-бжьымэу зэтырихьагъэхэр хигъэунэфыкIыщтыгъэ.

БгъэшIагъо хъущтмэ ащыщэу джыри зы щыс. Илъэс зыбгъупшI фэдиз хъугъэ Чэчэным къикIи, ыныбжьыкIэ лIыпкъым ит пIонэу, зы шIэныгъэлэжь адыгэ тарихъымрэ культурэмрэ якафедрэ къэкIогъагъ. Ащ къэралыгъо IофкIэ пшъэрылъ гъэнэфагъэ къыфашIи адыгэхэм адэжь упчIэжьэгъу лъыхъунэу къафытагъэу къычIэкIыгъ. ЗилъыхъуакIощтыгъэр – лъэпкъ шэн-хабзэр къызэрэптхыхьащт шIыкIэр ары. А Iофым джэуап кIэкI зэшIохыпIэ фэхъугъагъ: ащкIэ зэкIэмэ анахь джэнджэшэгъу дэгъур ежь чэчэн лъэпкъыр арэу тызэзэгъи, кIалэм ихэку ыгъэзэжьыгъагъ.

Ышъхьэ еусэжьын, лъэпкъ нэшанэхэр зыпкъ ригъэуцожьын ылъэкIынэу, лъэпкъым инеущ къэгъэгъунэгъэным къэралыгъо амалхэр фигъэфедэнымкIэ фитныгъэ гъэнэфагъэхэр зиIэрылъхьэр Адыгэ шъолъырым къинэжьыгъэ адыгэхэу хэкуищэу псэухэрэр ары. Я ХХ-рэ лIэшIэгъум иаужрэ илъэсхэм Урысыем икъэралыгъо гъэпсыкIэ зэхъокIыгъэ, политическэ системэр щызэблэхъугъ – ащ къыкIэкIогъэ фитныгъэхэм лъэпкъхэу зицIыфышъхьэ къызэмэкIэкIхэрэм ямызакъоу, ежь урысхэри апэ зэритхэу, нахьышIум ылъэныкъокIэ гугъэпIэ лъагэхэр яхъопсапIэ яхъулIагъэх. 1980-рэ илъэсхэм лъэпкъшIэныгъэ къэбарэу адыгагъэм, Адыгэ Хабзэм къешIэкIыгъэхэр игъэкIотыгъэу зэрагъэуIоу, а къэбархэр цIыф жъугъэхэм радиом, гъэзет нэкIубгъохэм анагъэсыщтыгъэмэ, 1990-рэ илъэсхэм – адыгэм итарихърэ икультурэрэ изэгъэшIэн гурыт ыкIи апшъэрэ еджапIэм ипшъэрылъэу мэхъу. АщкIэ Адыгэ Республикэм (1991-рэ илъэсым щегъэжьагъэу) лъэбэкъушIухэр ешIых: профессорэу Шорэ Ибрахьимэ "Адыгская народная педагогика" (I989), Жэнэ Сулэ "Адыгэ этикет" зыфиIорэр, лъэпкъшIэныгъэмкIэ докторэу Мэрэтыкъо Мухътарэрэ ХьадэгъэлIэ Айтэчрэ "Этнология"-мкIэ экспериментальнэ программэхэр зэхагъэуцох, къыхаутых. КIэлэегъаджэхэм авторскэ программэхэмкIэ Iоф ашIэнэу фитныгъэ къараты.

Адыгэ хэку гимназием идиректорщтыгъэу Быжь Сыхьатбый игукъэкIыкIэ I99I-рэ илъэсым лъэпкъшIэныгъэмрэ (этнологиемрэ), Адыгэ Хабзэмрэ езгъэджэнхэу сырагъэблэгъагъ. Ащ щегъэжьагъэу еджэгъу илъэсиблэ Республиканскэ гимназием сиавторскэ программэмкIэ я 5-8-рэ классхэм "Адыгэ Хабзэм" щезгъэджагъэх. 1992-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм Гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ я Министерствэрэ (министрэщтыгъэр – Бырсыр Батырбый) Общественнэ организациеу "Адыгэ Хасэм" игъэзетэу "Гъуазэ"-мрэ (редакторщтыгъэр – Къуекъо Налбый) ягукъэкIкIэ Конкурс зэхащэгъагъ: "Адыгэ Хабзэм" иегъэджэнкIэ. "Проспект" зэгъэфагъэхэр ащ къырахьылIэгъагъэх. Адыгэ хэку гимназием ыцIэкIэ сэри ащ сыхэлэжьагъ, Апэрэ чIыпIэр сэ зэхэзгъэуцогъэ "Проспект"-ым къыфагъэшъошагъ, "Адыгэ макъэм" къыщыхаутыгъ. Мы илъэсхэм егъэджэн Iофым ыпкъ къикIэу шэн-зекIокIэ хабзэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм Европэм, Азием, фэшъхьафрэ чIыналъэхэм ащызэрагъэфагъэхэм адыгагъэр зэрахэуцорэм, зэрашъхьащыкIрэм бгъу зэфэшъхьафхэмкIэ салъыплъэнэу хъугъэ.

1979-рэ илъэсым Бгъэжънэкъо Барэсбий иапэрэ тхылъ ылъапсэу ЕмыкI Нуржьан Адыгэ хэку радиом ныбжьыкIэ программэу "ХьакIэщ"-ыр къыщзэIуихыгъ. Ащ мазэ пэпчъ къэтынхэр Адыгэ Хабзэм теуфагъэу щедгъэкIокIыгъ. А къэтынхэм атехыгъэ статьяхэр хэку гъэзетэу "Социалистическэ Адыгеем" чэзыу-чэзыоу къыхиутыгъэх. Нэужым "Адыгэ макъэм" номер гуадзэу "Хабзэ"-р нэкIубгъо шъхьаф къыкIигъэгъоу ригъэжьагъ. Ащ шIэныгъэлэжьхэм, кIэлэегъаджэхэм, гъэзетеджэхэм акъылзэхадзэкIэ къагъэгъунэрэ гупшысэхэу лъэпкъымрэ хабзэмрэ язэпышIапIэхэр зыщызэгъэфагъэхэр къыщыхаутыщтыгъэ.

Ащ дакIоу Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет, ублэпIэ еджапIэм щезгъэджэщтхэр зыщагъэхьазырэу – педагогическэ факультетым, къынэужым – естественнэ шIэныгъэхэм яфакультет, спортымрэ дзюдомрэ я Институт, физикхэм, математикхэм "Этнологием" дыкIыгъоу "Адыгэ Хабзэм"-кIэ лекциехэм такъыщеджэу щедгъэжьагъ. Джы къызнэсыгъэми лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ялIыкIо студентхэм ашIогъэшIэгъонэу мы факультетхэм ащыщхэм "Адыгэ Хабзэр" щызэрагъашIэ.

I980-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу адыгагъэм ехьылIэгъэ лъэпкъшIэныгъэ къэбархэм яугъоин адыгэ лъэпкъ факультетым бэкIэ зыщиушъомбгъугъ. АщкIэ псэбэбышхо хъугъэр – 1997-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Тыркуем, Иорданием, Сирием, Израиль, Германием арыс адыгэхэм къахэнэгъэ къэбарым иугъоинкIэ амалыкIэхэр тиIэрылъхьэ зэрэхъугъэр ары.

Адыгэ лъэпкъшIэныгъэм и Гупчэ 2000-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет къыщызэIуахыным ыкIи мы факультетым ипшъэрылъхэм нахь заушъомбгъуным, ащ къыхэкIэу ыцIи зэблахъуным – "лъэпкъ еджапIэм ифакультет" (факультет национальной школы) ычIыпIэкIэ "адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет"-эу хъуным – зишIуагъэ къэкIуагъэр 1997, 1998, 1999-рэ илъэсхэм лъэпкъшIэныгъэ къэбарэу Тыркуем ис адыгэхэм къапкъырыкIыгъэу лъэпкъшIэныгъэ-IорыIотэ экспедициехэу профессорэу Зэфэс Айдэмыркъан зипащэм зэригъэуIугъагъэр зэу ащыщ.

Лъэпкъ факультетым зиушхун, нахь зиужьынымкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэмэ апшъэрэр – Адыгэ къэралыгъо педагогическэ институтым истатус нахь лъагэ хъуи, классическэ университет зэрэхъугъэр ары. А Iофыгъор зэшIозыхыгъагъэр а лъэхъаным пединститутым пэщагъэ щызезыхьэщтыгъэу профессорэу ХъутIыжъ Ким. Факультетым ишIэныгъэ-ушэтын Iофхэр нахь куоу, лъэпкъым ехьылIэгъэ Iофыгъоу гупшысэкIэ, акъылкIэ, шIэныгъэкIэ къыгъэгъунэн ылъэкIыщтыр адыгабзэм, адыгэ фольклорым, адыгэ литературэм ягъунапкъэ шъхьадэкIынышъ, зэкIэ лъэпкъым къыкIугъэ тарихъ гъогур, илъэпкъгъэпсын, икультурэ ылъапсэ иплъэн амал зыфигъотыжьынымкIэ амалыкIэхэр кIэрылъхьэ хъуныр зигукъэкIэу, зыпшъэ ифагъэу ыкIи, джыри ныбжьыкIагъэми (ащыгъум илъэс 47-рэ ныIэп ыныбжьыгъэр), лIыгъэ зыкъозгъотэжьи зэшIозыхыгъэр профессорэу, Адыгэ къэралыгъо университетым иректорэу Хъунэго Рэщыд. Факультетым икъэлэнхэр фэдэ пчъагъэкIэ нахьыбэ зэхъулIэгъэ цIэри – "факультет адыгейской филологии и культуры", кафедракIэу дунаем апэрэу "адыгэ тарихъымрэ культурэмрэ якафедрэ" ("кафедра истории и культуры адыгов") къызэIузыхыгъэри Рэщыд ары. Мы адыгэ лъэпкъым къыдэхъугъэ хъугъэ-шIагъэхэу Адыгэ къэралыгъо университетым щырекIокIыгъэхэм къакIэкIогъэ Iофыгъохэм зэу ащыщ апэрэ классым щегъэжьагъэу ябгъонэрэ классым щыкIэкIыжьэу "Адыгэ Хабзэм" зэреджэщтхэ тхылъхэу джы непэ ащ езгъэджэщт кIэлэегъаджэхэм, зэкIэ адыгэхэм, Зэрэдунэе Адыгэ Хасэм апашъхьэ къитлъхьагъэр.

Зэу хэгъэунэфыкIыгъэн фаер – лъэпкъ кIоцI щыIакIэр зэрэузэндыгъэ хабзэхэу тхылъхэм лъапсэ афэхъугъэхэм – цIыфхэу къэзIотэжьыгъэхэм, чIыпIэу къызщыттхыжьыгъэм, уахътэу къэбарым тызщырихьылIагъэм епхыгъэу – зэкIэми теплъэ гъэнэфагъэрэ ахэзымыгъэкIокIэрэ "нэпэ" шъхьафрэ зэряIэр ары. Ащ фэд, хьакIэщ къубгъан-лэджэн зехьакIэр.Тыркуем ис Бжъэдыгъу чылэу Севаштэпэ ихьаблэу Хьалъэкъуае щыпсэущтыгъэ ЖэнэлI Айщэм инэгушIуагъэрэ, ащ щагу къэгъагъхэу 1999-рэ илъэсым игъэмафэ жъоркъ ыгъэбэлэрэгъыгъэхэм мэIашIоу къапихыщтыгъэмрэ сыдигъо сыгу къэкIыжьыгъэми, тыдэ а къэбарым игугъу щысшIыгъэми ащыщ хъугъэу ягъус, акIыгъу сэркIэ.

Бзылъфыгъэу шыу купым апэ зэпимычыным пае гъогу зэхэкIитIум, икIо къыщигъакIи, ыкIыб къыгъази къызэтеуцуагъэм зэрэнысакIэмкIэ "макъэ" гъогурыкIохэм къызэраришъыгъэр, ыкIи ащ рыгъуазэхи шыухэр шым иадрабгъукIэ щытхэу лъэсэу зэрэблэкIыгъэхэр студентхэм къафэсIуатэ зыхъукIэ, сынэгу къыкIэуцорэр Тыркуем итыгъэкъокIыпIэ щыпсэурэ абдзэхэ чылэу Къозлы зыфиIорэм атэкIэныжъ сэнэхьатэу гъукIэным фэхьачымы щыхъугъэ Мэлгощ Закием ибэрэчэт Iуплъ, ятэжъ икIыщэу чылэр тIысынэу зырагъажьэм тыриупкIыгъэгъэ остыгъаехэм ахэшIыкIыгъэгъэ пхъэзэхэупкIэ кIыщыр, къэбарым гушIо шъабэр зыIупэ къечъагъэу, нурэр шъхьащихэу, шъырытэу, иныбжьыкIэгъу-инысэкIэгъу уахътэр ынэгу кIэкIыжьрэм фэдэу къедэIурэ ишъхьагъусэ ясурэт сынэгу кIэтрэр. Арышъ, лъэпкъ къэбар пэпчъ, шэн-хэбзэ зекIуакIэ пэпчъ "цIэ" иI, зы адыгэ цIыф горэм ищыIэныгъэ щиухъумагъ, къыщигъэгъунагъ, щигъэшIуагъ, тэ тилъэхъанэ къынигъэсыжьи тэ къытфиIотэжьыгъ. Ары зы илъэсныкъо Iоф нахь къыпымыкIэу мипшIыр "Адыгэ Хабзэм" ехьылIэгъэ тхылъ тхыгъэ зэхъулIагъэхэр.

2006-рэ илъэсым илъэс 40 хъугъагъэ сисэнэхьат, адыгэ лъэпкъшIэныгъэм изэгъэшIэн, иушэтын, иугъоин, гукIэ иухэсын зезгъэжьагъэр. Ары гу тесэзгъэшIыхьагъэр илъэс тIокIитIум зэтеогъэ лъэпкъ къэбарым изыIахьэ мэзиплI тIысыгъокIэ стхыным. ТхьэмкIи, цIыфхэмкIи, сэ сшъхьэкIи "Шыкур!" сэIо сфызэшIокIыгъэшъ. Ау мы Iофыгъор зэшIокIыным цIыфыбэмэ яакъыли, акIуачIи, язэшIокIи, яамали, ягукIэгъуи, ягумэкIи, ялъэпкъхъопсапIи хэгъэщагъ.

Iофы пэпчъи къежьапIэ горэ иI. "Адыгэ Хабзэр" еджапIэм тегъэпсыхьэгъэ тхылъым илъы хъуным, ар цIыфышъхьэм исабыигъо щегъэжьагъэу Iэтахъо охъуфэкIэ, мэкIэ-макIэу, хъыжъагъэ хэмылъэу, ыныбжь зэрэхахъорэм дакIоу шIэныгъэми цIыкIухэм яакъылрэ апсэрэ лъапсэ ащидзэу, ащыбагъозэ лъыкIотэным иапэрэ къежьапIэхэм ягугъу къэсшIыгъ.

Непэ тызтегущыIэрэ ныбжь телъытэ тхылъхэр тхыгъэнхэр зигукъэкIыр – Адыгэ Республикэм иятIонэрэ президентэу Шъэумэн Хьазрэт. Адыгэ Республикэм гуманитарнэ ушэтынхэмкIэ иинститут (АРИГИ) ишIэныгъэлэжьхэм зыщаIукIэгъэ мафэ горэм зигъо къэсыгъэ Iофхэу Президентым ынаIэ зытыридзагъэмэ ащыщыгъ "Адыгэ Хабзэм" реджэнхэу тхылъ зэрэщымыIэр. Охътэ гъэнэфагъэм шIэныгъэ-ушэтыпIэ институтыр ащкIэ амалэу иIэхэм ахэплъэжьынышъ, макъэ рагъэIужьынэу президентыр къыкIэлъэIугъ. Лъэхъан шIукIае текIыгъэу гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ я Министерствэ и УнашъокIэ гъэзетэу "Адыгэ макъэм" "Адыгэ ХабзэмкIэ" зэреджэщт тхылъхэм я Проспект тхыгъэнымкIэ мэзитIу пIалъэ зиIэ Конкурс (Зэнэкъокъу) зэрэщыIэщтым и МэкъэгъэIу къытыридзагъ. Адыгэ лъэпкъшIэныгъэм и Гупчэ иIофышIэхэм тызэусэжьи, а Зэнэкъокъум тыхэлэжьэнэу тетыубытагъ. КIэлэегъэджэнымкIэ ныбжь зэфэшъхьафхэм атегъэпсыхьагъэу дипломищ сиIэти, ублэпIэ еджапIэм, гурыт классхэм апае Проспектхэр зэзгъэфэнэу тетыубытагъ. ЗыгорэкIэ апэрэ-яплIэнэрэ ыкIи ятфэнэрэ-ябгъонэрэ классхэмкIи зы IэкIэ тхыгъэ ти Проспектхэр пхырыкIхэмэ, зы гупшысакIэм, зы еплъыкIэм илъэу, зым зыр лъигъэкIуатэу гъэпсыгъэ тхылъхэр сабыйхэмкIэ нахь Iэрыфэгъу хъунэу тегупшыси гу тетшIыхьагъ, игъоми едгъэхъулIагъэх ПроспектитIури.

Экспертхэм ти Проспектхэр къыхахыгъ. МэзиплIкIэ тхылъибгъу ттхынэу пшъэрылъы къытфашIыгъ. Автор купиблым щыщэу Къуекъо Налбый я II-рэ чIыпIэр ыхьыгъэти, конкурент (нэкъокъогъу) имыIэу ублэпIэ классхэм ащезгъэджэрэ кIэлэегъаджэхэм IэпыIэгъу тхылъ афитхынэу унашъо фашIыгъ. Тэ тишIэныгъэлэжь куп ПроспектхэмкIэ я III-рэ чIыпIэр зыубытыгъэхэр тхылъ тхынымкIэ нэкъокъогъу къытфашIыгъэх: ублэпIэ классхэмкIэ – педагогикэмкIэ кандидатэу Цуекъо Алыйрэ ИПК иметодистэу Джыгунэ Мариетрэ, гурыт классхэмкIэ – бзэшIэныгъэмкIэ докторэу Тхьаркъохъо Юнысрэ Шъэо Рэщыдэрэ. Эксперт 11-р тхылъхэм захэплъэхэм тэ тиучебникхэр къыхахыгъэу къычIэкIыгъ. УблэпIэ классхэм апае тхыгъэ тхылъхэм текстхэр тэтыеу, методикэмкIэ тинэкъокъогъухэр упчIэжьэгъоу тшIымэ учебникхэр нахьышIум фэкIонэу къытаIуагъэти, бэрэ темыджэнджэшэу хъункIэ адэтштагъ. Джаущтэу "Адыгэ Хабзэм" реджэнхэу тхылъи 8-рэ (я 3-4 классхэм апаерэ учебникхэр зы тхылъэу къыдэкIын фае хъугъэ), апэрэ ыкIи ятIонэрэ классхэм апае IофшIэнхэр зыдэт тетрадитIурэ Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIыгъэх.

Тхылъхэм якъыдэгъэкIын илъэситIу Iоф къыпыкIыгъ. Ар зы мафи емыджэнджэшэу Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ иминистрэу 2007-рэ илъэсым агъэнэфагъэу Беданыкъо Рэмэзанэ тхылъ тедзэным иплан ригъэуцуагъ. А илъэсым 1-7-рэ классхэр зэреджэщт тхылъхэр къыдэкIыгъэх. 2008-рэ илъэсым я 8-9-рэ классхэм ятхылъхэр къытырадзагъ. Адыгэ Республикэм 2007-рэ илъэсым хэдзынхэр щырекIокIыгъэх, я III-рэ Президентэу ТхьакIущынэ Аслъан хадзыгъ. Зэрэадыгэ лъэпкъэу, Дунэе Адыгэ Хасэм ыкIи непэрэ конференцием хэлажьэхэрэм ацIэкIэ ТхьакIущынэ Аслъан тхьауегъэпсэу етэIо тхылъ тедзэн Проектэу гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ хихыгъэм зэрэдыригъэштагъэм пае. Тхылъхэм якъыдэкIын Республикэм ибюджет щыщэу сомэ миллиони 3-рэ мин 800-рэ фэдиз апыкIодагъ.Ар лъэпкъ тынэу непэ къэралыгъо къулыкъур зезыхьэрэ Президентым ыпшъэ ифагъ.

"Адыгэ Хабзэм" зэреджэщтхэ тхылъхэм ятхын зигукъэкIыщтыгъэу Шъэумэн Хьазрэти иIуагъэ ыгъэцэкэIэжьыгъ: зэнэкъокъум хэлэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэу, специалистхэм тхылъхэр зытхынэу экспертхэм зыфагъэшъошагъэхэм сомэ миллион къафитIупщыгъ. Арышъ, Адыгэ Республикэм ипрезидентыгъэу Шъэумэн Хьазрэти, непэ Президент IэнатIэр зезыхьэрэ ТхьакIущынэ Аслъани конференцием хэлажьэхэрэм ацIэкIэ Тхьаешъуегъэпсэу ятэIо.

"Адыгэ Хабзэм" зэреджэщт тхылъхэр тхыгъэнымкIэ "Зэнэкъокъур" зэхэзыщагъэу, ащ зэфагъэм тетэу пэщагъэ дызезыхьагъэу, Адыгэ Республикэм а лъэхъаным (2005-2006-рэ илъ.) гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ яминистрэщтыгъэу Жадэ Андзаур гопагъэ зыхэлъ Тхьаегъэпсэу сэлам конференциемрэ Дунэе Адыгэ Хасэмрэ ацIэкIэ фетэгъэхьы.

Куратор шъхьаIэу мы Зэнэкъокъум иIагъэу, апэрэ мафэм щегъэжьагъэу аужрэ тхылъхэр къыдэкIыфэ мыпшъыжьэу мы Проектым дэлэжьагъэр филологиемкIэ кандидатэу, гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ яминистрэ игуадзэу Алый Мариет непэ зэIукIэм хэлажьэ, конференцием, зэкIэ адыгэхэм ацIэкIэ тызэрэфэразэм ишыхьатэу Тхьауегъэпсэу етэIо, лъэпкъ IэнатIэу зэрихьэрэр щытхъу кIуапIэ фэхъунэу, насыпрэ гухахъорэ хигъотэнэу тыфэлъаIо.

Авторхэр анахьэу зыфэразэхэм ащыщ эксперт купэу Iэпэрытххэр зэзгъэпшагъэхэр. Тэ тиавторскэ куп изакъоу нэкIубгъо 750-рэ сурэтхэр хэмытэу ттхыгъагъэ. Тинэкъокъогъухэм аIэдакъэ къычIэкIыгъэри ащ фэдизыщт. А зэпстэум уеджэн, зэбгъэпшэн, гукъэбзэ акъыл зыпкъ иткIэ зэбгъэзэфэныр псынкIагъоп. Ар экспертхэм апшъэ ифагъ. Ахэм ацIэ нафэ зыхъугъэр аужрэ мафэу рахъухьагъэм икIэух тэ авторхэм къызщытаIожьыгъэр ары.

Сыд фэдэ тхылъи, сыд фэдэ гупшысэ куу кIоцIыплъхьэшъугъэми теплъаджэ хъумэ, ащ имэхьанэ къырегъэIыхы. "Адыгэ Хабзэм" зэреджэщт тхылъхэм адыгэ лъэпкъ плъышъо яIэу, текстхэм мэхьанэу яIэр ыгъэбаеу, нэрылъэгъу тхылъеджэм фэзышIыгъэхэр сурэтышIхэр ары. Иллюстратор шъхьаIэу мы тхылътедзэн Проектым – Проспектым щегъэжьагъэу учебникхэм, кIэлэцIыкIухэр зыдэлэжьэщт тетерадхэм анэсэу – зыIэкIэкIыгъэр зэлъашIэрэ сурэтышIэу Бырсыр Абдулахь. Ащ иIэпыIэгъугъэх Елена Абакумовамрэ Анатолий Сергеенкэмрэ.

Тхьашъуегъэпсэу ятIомэ тшIоигъу Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ иредакторхэу Шъхьаплъэкъо Светланэ, Шъхьалэхъо Нуриет, Шагудж Айщэт, Хьабэхъу Светланэ.

Тхылъ тедзапIэм и Тхьаматэу Къуйкъо Шыхьамбый щыIагъэ иIэу, зыщыдгъэгужъоу, яIоф зэтетIажэу, зыщыкIэтымыгъэкIрэ уахътэ горэхэри къыхэкIыгъэми, ащ губгъэн къыхимыгъэкIэу илъэситIум къыддэлэжьагъэшъ "Бэрэчэт босын!" етэIо.

ЗэкIэмэ анахь кIэгъэкъонэу, тыгу зыщыкIодэу тызщыпшърэм титегъэкIапIэу, тиIэпыIэгъоу, упчIэжьэгъу-IэпыIэгъу къытфэхъугъэхэр – тиIофшIэгъухэу, Адыгэ къэралыгъо университетым ипащэхэмрэ иIофышIэхэмрэ.

Апэрэ мафэм щегъэжьагъэу гъунэ къытлъифэу, зыщищыкIагъэм тегъэкIапIэ тфэхъугъэр Адыгэ къэралыгъо университетым иректорэу, профессорэу Хъунэго Рэщыд. ХэгъэунэфыкIыгъэн фаер авторскэ купиблэу конкурсым хэлэжьагъэхэм – щыр университетым иIофышIэхэу къычIэкIыгъ нэужым. Апэрэ этапым тIур пызыгъагъ, ау сэ седжэнджэшрэп зыщищыкIагъэм уахътэкIэ, упчIэжьэгъукIэ зэкIэми ректоратыр зэракъоуцуагъэм. Тэ тищыкIэгъэ зэпытыгъэу тфимыкъущтыгъэр – уахътэр ары. Ары университетым ипащэхэм тызэряуалIэщтыгъэр, анахьэу – ятIонэрэ (тхылъхэм ятхын игъом кIэгъэхьаныр) ыкIи ящэнэрэ (якъытедзэн фэгъэхьазырыныр) этапхэм.

ЯтIонэрэ этапым сэ аужрэ мэзищым къакIоцI (мартым и 18 щегъэжьагъэу июным и 20-м нэсэ) егъэджэн Iофхэр сшъхьащахыгъ. АщкIэ гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ яминистрэу Жадэ Андзаури Iашъхьэтетхэм къялъэIугъагъ. Егъэджэн IофхэмкIэ проректорэу, профессорэу КIэрмыт Казбекрэ шIэныгъэ IофхэмкIэ проректорэу, профессорэу Шэханэ Ангелинэрэ яIорэ яшIэрэ зэхэлъэу а мэзищ Iофыр сшъхьащамыхыгъэмэ тхылъхэм ятхын игъо тыфимыфэнгъэкIи мэхъу.

ЯтIонэрэ ящэнэрэ этапхэм тхылъхэм ятхынрэ якъытедзэнрэ къапыкIыгъэ Iофхэр – хэутыныр, еджэжьыныр, тхылъ тедзапIэм, сурэтышIхэм Iоф адэшIэгъэнхэр зэкIэ зыпшъэ дэкIыгъэр адыгэ лъэпкъшIэныгъэ Гупчэм ипащэу Унэрэкъо Рай. УблэпIэ классхэми, гурыт классхэми IорыIуатэр, унэгъокIоцI фэIо-фашIэхэр (джэгу, хьадэгъэ хабзэхэр), тхьалъэIухэр зыIэкIэкIыгъэр, зытхыгъэхэр Рай ары.

Тхылъхэм шIэныгъэмкIэ редакторэу яIэр профессорэу Бырсыр Батырбый. Батырбый ыIэ къыткIэдзагъэу, кIыбдэт хьалэлэу къыткъотыгъ, ащкIэ лъэшэу тыфэраз. Тыгу къыIэтэу, гупшысэ купкIэу лъэпкъ культурэм хэлъым тынэсыгъэ фэдэу къытщигъэхъоу бэрэ тигъэгушхуагъ, тшIэрэ Iофым тыкIигъэгушIугъ, ащкIи Тхьаегъэпсэу етэIо.

Тхылъхэр къытырадзэным фэгъэхьазырыным Iоф бэ дэдэ къыпэкIы, ар нафэ. АщкIэ IыI мыIожьэу чэщи мафи къыддэлэжьагъ джы филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэу, а лъэхъаным тиаспирантщтыгъэ Хьакъунэ Эльзэ. Сэнаущыгъэрэ IэпкIэ-лъэпкIагъэрэ хэлъэу зэкIэ тхылъхэр компьютерымкIэ хэзыхыгъэр ары.

Аужрэ тхьамэфэ зытIущым текстхэр хэхынымкIэ зишIогъэшхо къытэкIыгъэхэр шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэу адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет щылажьэхэрэр арых: Долэ Рузан, Шъхьалэхъо Сусаннэ, Цэй (Дэгужъые) Белэ. Ахэмэ зэкIэми шIэныгъэлэжь щытхъуцIэхэр яI – филологиемкIэ кандидатых, факультетым икIэлэегъаджэх, ау зыщищыкIагъэм уахътэ горэ къызщыдафэрэм сыдигъоми яIэпыIэгъу тыщыкIагъэп.

Сурэтэу, таблицэу тхылъхэм адэхьагъэхэр ищыкIэгъэ форматым изгъэуцуагъэхэр информационнэ технологиехэмкIэ тиIофышIэгъоу Шевченко Юрэрэ тиаспирантщтыгъэу, кафедрэм икIэлэегъаджэу КIубэ Нартрэ.

Мы зэпстэуми тафэраз, адыгэ лъэпкъшIэныгъэр, бзэшIэныгъэр, IорыIотэшIэныгъэр лъагъэкIотэнэу, бэгъэшIэ насыпышIо хъунхэу, лъэпкъым тегъэкIапIэ, лъапсэ фэхъунхэу тафэлъаIо.

Адыгэ лъэпкъым инеущ нахь гугъапIэ горэхэр къезытынкIэ тызщыгугърэ зы Iофыгъу непэ тызтегущыIэрэр. Адыгэр къыгъэшIэгъэ лIэшIэгъу шъэ пчъагъэхэм зытелэжьагъэм итхыгъэ лъэуж фэхъун шъуIуа, сабыеу къыткIэхъухьэхэрэр язекIуакIэкIэ къэзэрэшIэжьхэу пIугъэнымкIэ тэдэ щыпсэурэ адыгэхэм ишIуагъэ якIын шъуIуа тIозэ тызщызгъэгугъын фэдэ зы IофшIагъэ гор тигущыIапIэр, тигупшысапIэр.

Унэрэкъо Мир.