Адыгэ Хабзэмрэ хэку къэгъэзэжьымрэ

Адыгэ Хабзэмрэ – Хэку къэгъэзэжьымрэ. Дунаем изыкъуапэ горэм адыгэ нэбгырэ заулэ зэIукIагъэмэ, "Хабзэм" игугъу амышIэу, азыфагу зэныкъокъу къимытаджэу къыхэкIырэпщтын.

Зэрэнафэу "хабзэр" культурэм изыIахь, хэтрэ лъэпкъ культурэри лъэхъаным дакIоу зэблэхъу. Тэ тиадыгэ хабзи зэблэхъу. Анкара ышъхьэрэ Кавказ культурэ хасэм иныбжьыкIэ къутамэ къыдигъэкIыщтыгъэ "Нартхэм амакъ" зыцIэ бюллетеным ия 8-рэ къыдэкIыгъо I975 илъэсым мыщ фэдэу къыщыхэсыутыгъагъ: "Лъэпкъыбзэр, адыгэхэр зыщыпсэурэ чIыпIабэм зэращыгъупшэжьырэри, адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэм ащызекIорэ хабзэхэр зэрэзэфэмыдэхэм къыхэкIкIэ Адыгэ Хабзэри псынкIэу зэрэзэхъокIырэр тинэрылъэгъу. Адыгэ Хабзэхэр зытетыгъэ шъыпкъэм фэдэу угъоижьыгъэ хъуным фэшI, лъэпкъыр зы чIыгу зыщыпсэущтыгъэ лъэхъаным къэугъоижьыгъэн фэягъэ. Гукъау нахь мышIэми а лъэхъаныр тIэкIэкIыгъ. Джы апэрэ пшъэрылъыр къэугъоижьыгъахэу щыIэр зэгъэуIужьыныр, а лъэхъанхэр зыгу къэкIыжьхэрэм акIэрысыгъэхэм, хабзэр адэзылъэгъугъэхэм, хабзэр зыхэгъэщэгъэ IорыIуатэр зышIэжьхэрэм лъэпкъшIэныгъэм фэгъэхьыгъэу ашIэрэр хэз имыIэу зэфэхьысыжьыныр ары. АщкIэ тызыгужъокIэ, лъэпкъ итэкъухьагъэм ищыIэкIэ-псэукIэ зэрэзэфэмыдэм епхыгъэу зэгорэм зэфэдагъэ лъэпкъ хабзэр зэфэшъхьаф хэгъэгухэм зэтекI зэрэхъущтыр нафэ".

Хэкужъым къызысэгъэзэжь ыуж слъэгъугъэ зэхэсхыгъэхэм адыгэхэм къагъэшIагъэм зэрахьэгъэ хабзэр лъэхъаным дакIоу зэрэзэблэхъурэм гу лъыстагъ. Шапсыгъэмэ уахэкIэу абдзахэхэм е къэбэртаехэм узахахьэкIэ е къэбэртэе къоджитIум язым удэкIэу мыдрэм узыдахьэкIэ, а зы лъэпкъым щыщ цIыфхэм а зы хабзэр зэфэмыдэу зэрахьэу мымакIэу урехьылIэ.

ГущыIэм фэшI, Адыгеим шапсыгъэ къуаджэхэм хьадэр хъулъфыгъэхэми зэрагъаерэр алъэгъумэ, Узуняйлэ къэбэртаехэм бэу гурыIогъуае къащыхъун. Зытетыр Iуапхъэшъ, апэу сызырехьылIэм а хабзэр сэри сымыгъэшIэгъуагъэу щытэп. Тикъуаджэу Тыркум и Рихьаные илъэс тIокI зыныбжь ныбжьыкIэу непэ щыпсэухэрэм хьадагъэм кIорэ бзылъфыгъэхэр къэлапчъэм зэрэнэсхэу анэпсхэр къемыхми кIагъэпцIыикIымэ зэдежъыухэзэ гъыныр зэрэрагъажьэщтыгъэр къашIэжьыщтэп.

Адэ джы тхылъ горэм къыримыхыгъэмэ, пшъашъэр загъэкIуасэкIэ (зытэджыкIэ) янэшыр осахьэ зэрэкIощтыгъэр хэта къэзышIэжьырэр. Непэ шъаом иунагъоба уасэр языгъэхьырэр. Непэ ибагъ имэкIагъэм зи зырымыгущыIэжьырэ уасэмкIэ зэрэзэмызэгъыгъэхэм щэхъу хэмылъэу сятэш нахьыжъым икъэщагъэ мэзихэ тещэ рагъэсыгъэу къаIотэжьы. Тилъэпкъ шIэныгъэ угъоякIо цIэрыIоу МэфIэдз Сэрэбий къызэритхыжьырэмкIэ, пшъашъэм ытыщхэр осахьэ зыкIохэкIэ, зыщагъэхэм ябылымхэр агъэбылъэу къыхэкIыщтыгъэ.

"Нэчыхьытхым" Узуняйлэ Iофышхо зырагъэшIэу, осэшхо фашIыми лъэныкъуабэм ащ фэдизэу щыкIагъэкIырэп. Къэбэртаехэм унэгъуитIур зызэгурыIокIэ пшъашъэр джыри ятэ иунэ е тещэ зыфашIыгъэхэм ядэжь нэчыхьэр щатхы, абдзахэхэм нысэр къызащахэкIэ, джэгур джыри кIозэ атхы. Тызэрэщыгъуазэу, адыгэхэм имам нэчыхьыр быслъымэн диныр къызаштэм ыуж къызежьагъэр. Арышъ, лъэпкъым ыныбжь елъытыгъэмэ а хабзэр адыгэхэм ахэлъ зыхъугъэр тыгъуас ныIэп. Быслъымэн диныр непи къэзымыштэгъэ абхъазхэм а нэчыхьыр быслъымэн абхъазхэм зэратхэу атхырэп а хабзэри ахэлъэп. Гъунэгъу къуаджэм нысащэ кIуагъэу хабзэхэр зэрэзэтемыфэрэм фэшI къинэу алъэгъугъэри джы зэрагъэлъэгъури макIэп.

"ЗэгъунэгъуитIу ячэм щыкIэ зэфэдэп" зыIорэ зэлъашIэрэ адыгэ гущыIэжъым мы хэбзэ зэтемыфэр непэ къемыжьагъэу, лъэпкъым ижъкIэ къыдакIоу тырыуегъэубытэ.

Тэрэзыр Iуапхъэшъ, культурэр зэрэзэблэхъурэр культурэр къэзытхыхьэрэ тхылъыбэмэ къарыпхын плъэкIыщт. "Каф-Дэрым" къыдигъэкIыгъэ "Тыркум щыпсэурэ адыгэхэм я социальнэ культурэ фэхъугъэ зэхъокIыныгъэхэр" зыфиIорэ тхылъым Др. Джахит Аслан культурэр зычIыпIэ итын зэримылъэкIыщтыр дэгъу дэдэу къыщитхыгъ: "Лъэхъаным емылъытыгъэу адыгэхэр гущыIэгъу зызэфэхъухэкIэ ягухэкI-гуузэу "тихабзэхэр зэблэхъу, тэкIоды, тыхэкIодэжьыпэ" аIоу къызэдырагъажьэ … Зэблэхъу мыхъущтыр къырагъэкIэу, зэблэмыхъумэ лъэпкъэу къэнэжьынхэ алъэкIыщтэу къыпшIуагъэшIы. Мы тхьаусыхэ макъэхэм шъыпкъэр къызэрэраIотыкIырэм пеIэу мытэрэзхэри ахэлъ. Апэрэр узэблэмыхъуныр зычIыпIэ уитыныр ежь гъашIэм диштэрэп. Сыдрэ пкъыгъуи мэхъые, зычIыпIэ итырэп. Ары гъашIэр зэрэгъэпсыгъэр. Зэблэмыхъун ылъэкIыщтэп. Ау гу зылъытапхъэр зэрэзэблэхъурэ шIыкIэр, ипсынкIагъ, зэблэхъугъэ Iахьэм иинагъ.

Зэблэхъуныр культурэм ыпашъхьэ Iофыгъоу къизыгъэуцорэр, а зэблэхъуныгъэм зэхэтэкъупэн, зэхэлъэлъэныр къыкIэлъыкIощт къыкIэлъымыкIощтыр ары. Е зэблэхъугъэ Iахьэм культурэр зэрэпсаоу зэщигъэкъощт зэщимыгъэкъощтыр ары. ЕтIани ар Iофыгъо къэзышIырэр хъугъэмрэ хъун фэягъэмрэ зэфыщытыкIэу яIэр ары. ЦIыф купхэм (обществэхэм) лъэхъаным дакIоу, ежь обществэ кIоцI кIуачIэхэмкIэ фэхъурэ зэхъокIыныгъэхэм къакIэлъыкIорэр ежь зэрэхъун фэягъэр ары. Фэхъурэ кIэухыр хъун фэягъэм пэчыжьэ хъоу зиублэкIэ зэблэхъун процессыр игъогу дэхыгъэшъ ары. МыщкIэ анахь щысэшIур кощыныр (егъэзыгъэкIэ агъэкощын – изгнание) ары. Сыда пIомэ кощыным культурэхэр зызыфагъэдэн е зы заулэрэ зэутэкIын фэе щыIэкIэ-псэукIэм пэIуедзэх. ЕтIани а зэрыфэгъэ чIыпIэми, обществэми ежь процесс екIу. Ащи Iофыгъор нахь гурыIогъуае къешIы. Хэти къыгурыIон фаер адыгэхэм, яшэн-хабзэхэри зэрэзэблэхъун фаер, зэблэмыхъумэ зэрэмыхъущтыр ары. Ау зэхэмытэкъупэу, лъэпкъхэм къахэзгъэщырэ икультурэ ыгъэпсэоу".

"Хабзэр" зыщыпсэугъэ лъэхъаным и Конституций. Бзыпхъэхэри непэ изаконых. Адыгэ лъэпкъым игъом ежь икъэралыгъо ыгъэпсын ылъэкIыгъагъэмэ ихабзэхэри лъэхъаным диштэу изаконхэм ахипшэщтыгъэ. Зы щысэ цIыкIу къэтхьын. Бзылъфыгъэхэм унагъо зехьэ ыужкIи зыдэкIуагъэхэм алъэкъуацIэп ежь алъэкъуацIэ зэрахьэщтыгъэ. Ары законым ратхэщтыгъэр. Сыда пIомэ "Хабзэм", дакIоми адыгэ бзылъфыгъэм ежь ылъэкъуацIэ зэрихьэн фаеу, зэблихъун фимытэу къеIо. Сэ силэгъухэм тянэхэм, тиунэкъощхэм ягугъу къашIы зыхъурэм ныбжьи "тиунэкъощ, тиблагъ" амыIоу "шъуиунэкъощхэр, шъуиблагъэхэр" зэраIощтыгъэр дэгъоу къашIэжьыщт. Тятэхэр тянэмэ нахьыбэрэм зипхъухэм алъэкъуацIэкIэ яджагъэх: "Псыблэнапхъу, Коблыяпхъу" Лъэныкъуабэм джыри а хабзэр зэрэзэрахьэрэр сэшIэ. "Хэт уащыщ?" аIоу зэупчIыхэрэ унагъо зышIэгъэ адыгэ бзылъфыгъэм апэу зипхъухэм етIанэ зинысэхэм алъэкъуацIэ къеIо. Непэ хабзэр зыIэкIэзыгъэ хъулъфыгъэхэм ежь ылъэкъуацIэ зезыхьэрэ яшъхьэгъусэхэм гукъанэ афашIы. Гу лъатэрэп бзылъфыгъэм ылъэкъуацIэ къалъфыгъэхэми зэралъыIэсырэр, "мыхэм япхъурэлъф" зэраIорэр. Мы хабзэхэри МэфIэдз Сэрэбый тетыгъор бзылъфыгъэхэм зыщаIыгъыгъэ матриархатым къыкIэныгъэу елъытэ.

Адыгэ Хабзэр тызтегущыIэн фэе Iофыгъошхоу тапэ илъ. Хабзэм фэхъурэ зэхъокIныгъэхэр зэрэхъун фаем пэчыжь. "ЗэхъокIырэ пкъыгъохэм" зэрэпсаоу "культурэр зэщагъакъо". Гукъау нахь мышIэми, зэхъокIныгъэм къыкIэлъыкIорэ зэхэтэкъуныр джы тинэрылъэгъу. БлэкIыгъэ лIэшIэгъухэм Царизмэм къытишIылIэгъэ лъэпкъгъэкIод заом, ащ пидзэжьыгъэ лъэпсэичым тилъэпкъ ежь икультурэ, ежь ичIыопс диштэу хэхъоныгъэ фишIыныр фэмыукIочIыжьын чIыпIэ ригъэуцуагъ. Кавказыр, адыгэ имысыжьэу къызIэкIигъэхьаныр пшъэрылъ зыфэзышIыжьыгъэ Урыс Империемрэ адыгэ лIыхъужъхэм афэныкъо Осмэн Империемрэ яшIоигъоныгъо зэтефи, зыр къытэIункIи, адрэм тикъудыи лъэпкъым ишъэнэ 90-м ихэку гупсэ рагъэбгынагъ. Адыгэ тхыдэм къыхэфагъэ мы тхьэмыкIэгъошхом лъэпкъыр апэу хэкурысрэ хэхэсрэ хъоу тIо зэтыриутыгъ.

Осмэн империем адыгэхэр Царизмэми, Инджылызыми яIахьэ хэлъэу ритэкъухьагъэх. Адыгэхэр зырагъэтIысхьэгъэ шъолъырхэм язырэми япчъагъэкIэ гъунэгъу зыфашIыгъэхэм анахьыбэ зэрэмыхъущтым фэсакъыгъ. Ащи лъэпкъым ежь имые хабзэ къызэриштэрэм иIахьышхо хэлъ. Царизмэм иколониальнэ политики адыгэр ежь ихэку щыпсэухэрэм къямэкIэкIэу къыгъэнагъ. Лъэпкъ цIыф шъхьамакIэр къоджэдэсэу зыщэтым, радиор, телевидениер залъымыIэсыщтыгъэ лъэхъаным икультурэ ичIыопс диштэрэ хэхъоныгъэхэр фишIын ылъэкIыгъэу тIон тлъэкIыщт.

Сэ сишIошIкIэ, лъэпкъым нэмыкIрэ хабзэхэр шIэхэу къызэриштэрэр, икультурэ шIэхэу зэрэзэщыкъорэр лъэпкъым хэлъыгъэ гъэсакIэм бэкIэ епхыгъ. Адыгэ гущыIэжъым "Уиунэ зыщыгъаси хасэм кIо" еIоми адыгэхэм ябынхэр зыгъасэщтыгъэр нахьыбэу лъэпкъ культурэм ипкъыгъохэр арыгъэ. ЯIахьыл-благъэхэм, ягъунэгъухэм, якъоджэгъухэм, кIалэхэм араIонымкIэ ны-тыхэм анахьи нахь зэрэфитыгъэхэр хэта къэзымышIэжьырэр? ГъунэгъулIыр къытфэгубжыгъэу, загъори къытэшъхьэшъоуагъэу, тыгъынагъэзэ унэм тыкъызихьажьыкIэ "пфэшъуаш, умыбзэджагъэмэ къыооныеп" къызэрэраIощтыгъэр хэта зыгу къэмыкIыжьырэр?

Культурэ пкъыгъохэм ащыщхэр, хьакIэщхэр, хьакIэпэгъокIыныр, кIапщэр, нысащэр, тыщасэр, тещэр, шъэотIысыныр, ныбджэгъухэр гъунэгъу къоджэджэгум зэдэкIоныр, шIыхьафыр, Хасэр… Джащ фэдэ пкъыгъохэр ары пIуныгъэ-гъэсэныгъэм изырызыгъокIэ зиIэхьышIу хэлъыгъэр.

Ары, лъэпкъым инахьыбэ къалэмэ адэс зэрэхъугъэм, къалэхэм хабзэр къэзыухъумэщт пкъыгъохэр ащызэхэтщэн зэрэтымылъэкIыгъэм, ежь икультурэ щыщ зы налъэ зыхэмылъ телевидение къэтынхэр чэщи мафи къызэрэттыратакъорэм, лъэпкъым икультурэ хигъэхъоныр хэсэгъэкIышъ къыухъумэн кIуачIи зэримыгъотылIэжьы ышIыгъ.

Адэ лъэпкъ гъашIэм зэпыугъо фэмыхъугъагъэмэ, тихабзэ изытет сыд фэдэ хъун ылъэкIыщтыгъа? Сэ сишIошIыкIэ, тихабзэ лъэхъаным диштэрэ нэшанэхэр къэралыгъо хабзэ фэхъущтыгъэх, щыIакIэм пхырыщыгъэ хъущтыгъэх.

ГущыIэм фэшI:

Хэбзэ унэхэм анахь цIыкIури ипэщхэр зэрыхьэ-зэрыкIэу щымытэу, пчъэ унэе зырыз яIэу зэтыраутыщтыгъэ;
Къэралыгъо судхэм Iофыбэ арахьылIэщтыгъэп, хэхэс къэралыгъохэм къагурымыIоми непи судым рамыхьылIэрэ пшъэшъэ къэхьыныр, ныбжьи суд Iоф хъущтыгъэп. Пшъэшъэ къэхьыным тихабзэ чIыпIэ гъэнэфагъэ щеубыты. Гъунэгъу къытфэхъугъэ, гъунэгъу тызыфашIыгъэ лъэпкъхэм япшъэшъэ дэкIуакIэ зыцэкIэ фэдахэп. Ахэмэ кIалэмрэ пшъашъэмрэ язакъоу хэхьажьых, зы заулэрэ зэгъусэхэшъ зыщыщ унагъохэр къырагъэзэгъых. Пшъашъэр зыдэщыIэр унагъом ешIэфэ тхьамафэхэр, мазэхэр тешIэ. Тэ тихабзэкIэ пшъашъэр ахьыгъэмэ лIэкъуитIур зэзэгъыфэхэ ныбжьыкIэхэр зы унэ зэдихьэхэрэп. Пшъашъэр янэ-ятэхэм къызэраухъумэщтым фэдэу, къэзыхьыгъэ кIалэр унэм рамыгъахьэу, унагъоу зэращэлIагъэр фэсакъы. КIалэри шъаоу иныбджэгъу горэм екIолIэжьы. Тилъэпкъ шIэныгъэ иугъоякIо цIэрыIоу МэфIэдз Сэрэбый мы хабзэр матриархат лъэхъаным къыкIэныгъэу елъытэ. Ным илIакъо щымыщ, ымыдэщт бзылъфыгъэр зыхэхьэгъэ лIакъор къезэгъыфэ тещэ щыIэн фэягъэ.
Адыгэ ХабзэмкIэ пшъашъэр зыращэлIэгъэ унагъом "шъуикIодыгъэ тадэжь щыI", "шъуипшъашъэ кIодыгъэп, тадэжь щыI" - фэдэ къэIокIэ дахэкIэ, макъэ язгъэIущт лIыкIо ышIыныр ипшъэрылъ. Тэ тишIошIыкIэ, лъэпкъ тхыдэр зэпымыугъагъэмэ, мы хабзэри закон хъущтыгъэ, хабзэр зымыгъэцакIэхэрэр ары пшъэдэкIыжь зэрагъэхьыщтыгъэр. ГущыIэм фэшI, игъом тыщхэм макъэ язымыгъэIугъэ унагъор агъэпщынэщтыгъэ.

Непэрэ лъэхъаным глобализацием, глобальнэ культурэм къэралыгъо лъэшхэри, культурэ пкъыгъо лъэшхэр зиIэхэри егъэщынэ. Гъэнэфагъэ, ащ культурэ пкъыгъохэр зимыIэжь, е кIочIаджэ хъугъэ тилъэпкъ фэдэхэр нахь зэридзэщтых, ежь якультурэ нахь пэчыжьэ ышIыщтых. Мы щынагъом узэрэпэуцужьын плъэкIыщт закъор, хабзэм ыкупкI непэрэ лъэхъаным диштэу къэтхыхьаныр, зэгорэм иIэгъэ пIуныгъэ пкъыгъохэм ачIыпIэ непэрэм ипIуныгъэ пкъыгъохэр игъэуцоныр ары. Уасэ зыщафашIырэ, зыщагъэлъапIэрэ, хэхъоныгъэ ашIыным иамалхэр зыщагъотырэ чIыналъэр ары хабзэри бзэри зыщыпсэунхэ алъэкIыщтыр. Джыри зэ кIэдгъэтхъыжьын: илъэсишъэрэ шъэныкъорэ къыпэу зэрахьагъэр непэрэ лъэхъаным егъэкIугъэ купкIыр ары хабзэу дгъэпсэун тлъэкIыщтыр.

Имыкъупэми культурэ пкъыгъохэр тыда зыщыдгъэпсэун тлъэкIыщтыр? Гъэнэфагъэу хабзэм уасэ фэзышIырэ хэкужъыр ары, пIуныгъэ институтэу джы тимыIэжьхэм ачIыпIэ еджапIэхэр зыщиуцощт хэкужъыр ары. Непэрэ лъэхъаным диштэу зэхэгъэуцожьыгъэ Адыгэ Хабзэр еджапIэхэм зыщачIэтлъхьан тлъэкIыщтыр хэкужъыр ары. Илъэс заулэ хъугъэу культурэм иIахьэхэр зыщаушэтырэр, къэралыгъо IэпыIэгъукIэ тхылъхэр къызщыдагъэкIрэр хэкужъыр ары. Пасэм кIапщэр зэрэщытыгъэм, ащ фэдэ пIуныгъэ институтхэм афэгъэхьыгъэ къэтынхэр зышIырэ ТВ зиIэр хэкужъыр ары. Лъэпкъ музыкальнэ Iэмэ-псымэхэр зыщашIырэр, кIалэхэр лъэпкъ Iэмэ-псымэхэм зыщыфагъасэрэр хэкужъыр ары. Мыщ фэдэ амалхэр зэрэзэригъотылIэжьыгъэм къыхэкIкIэ хэкум исым нахьи, анахь макIэмэ, фэдиплI хъурэ хэхэс адыгэхэм шъэ пчъагъэкIэ нахьыбэ лъэпкъым фэгъэхьыгъэ тхылъ къыдэзгъэкIын зылъэкIыгъэр хэкужъыр ары.

Хэкур алъэгъуи, университетхэм ащеджэхи, хэхэс хъужьыгъэхэм хэхэсхэм хабзэр нахь къаухъумагъэу къызшIошIхэрэр зэрахэтыр сымышIэу щытэп. Ахэм тIэкIу есэгъэлыяIо фэдэу къашIошIынкIи мэхъу. Ау хэти къыгурыIон фае, лъэхъаным диштэрэ культурэ пкъыгъохэу хэкум щызэхэщагъэмэ хэхъоныгъэ зышIырэ, лъэпкъыр лъэпкъэу къэзгъэнэжьыщтхэм афэдэхэр хэхэсым щызэхэпщэн, зэхапщэми, щыбгъэпсэун плъэкIыщтэп. Хэхэсэу лъэпкъ культурэм хахъо фэзышIын зылъэкIыщтхэр хэкужъым ибыдзыщэ зыIуфэхэрэр ары. Хэхэсым хабзэ, лъэпкъшIэныгъэм алъэныкъокIэ угъоижьын, угъоякIоу кIохэрэм къадеIэн, хэкужъым къыхахыгъэу лъэпкъ шIэныгъэлэжьхэм адэлажьэхэзэ яшIуагъэ къагъэкIон алъэкIыщт. Ащ фэдэ IофшIакIэм ищысэхэри щыIэ хъугъэ. Адыгэ миллион пчъагъэ зыщыпсэурэ Тыркуем IорыIуатэр къыщызыугъоижьыгъэри, къыдэзгъэкIын зылъэкIыгъэри хэкурыс шIэныгъэлэжьхэр ары.

КIэухым, хэхэсыр мафэ чэщы имыIэу хэткIухьэ, хэкужъым, непэкIэ мыиными, тызэрэзэтеуцожьыщтым игугъапIэхэр къыозытырэ лэжьыгъэхэр щыIэх. Арышъ, хэкужъым ис ныбжьыкIэхэр зэрэрагъэджэщт "Адыгэ Хабзэ" зыфиIорэ учебникхэр къызэрэдэкIыгъэр, шIэныгъэ лъапсэ иIэу Адыгэ Хабзэм непэрэ зэIукIэшхор зэрэтегущыIэрэр тэркIэ гушIогъошхо.

МэщфэшIу (Хьатам) Нэдждэт.