Адыгэ хабзэр лъэпкъым идунэе хащ

Адыгэ хабзэр лъэпкъым идунэе хащ. Хабзэм цIыфыр икъежьапI

Хабзэр цIыфым къыдежьэ, цIыфыр цIыфы хъуным ар изы амал. Хэбзэ гъэуцуным дэмылэжьагъэрэ, хэбзэ гъэуцугъэм рымылэжьагъэрэ лъэпкъ щыIэп. Лъэпкъхэр зэрэзэтекIхэрэр – а хэбзэ гъэуцугъэм къыдилъытэрэ шэн-зекIуакIэхэр зэрэзэфэшъхьафхэр ары.

Ар къэзгъэшъыпкъэрэ щысэ зытIу къэтхьын. ХьакIэмрэ бысымымрэ зэрэзэпэгъокIыщтым къешIэкIыгъэ хабзэхэр лъэпкъ пэпчъ икультурэ хэгъэщагъ. Ау а хабзэхэр зэбгъапшэмэ, бгъэшIэгъон фэдизэу зэтекIых. Адыгэ хабзэр пштэмэ, мэфищэ щысыгъэ хьакIэр унагъом щыщ хъугъэу елъытэ. Ау арап лъэпкъхэм ащыщхэм яхабзэ пштэмэ, цIыфыр зы унагъом мэфищым ехъоу щыхьакIэн фитэп. Мэфищ зытекIыкIэ, тыгъуасэ ихьакIэгъэ цIыфыр бысымым ыгъэнэгъоджэнри, шъобж рихынри, пыи ышIынри а лъэпкъхэм яхэбзэ гъэуцугъэ къырегъэкIу, ащкIэ фитыныгъэ къареты.

Джыри зы щыс. Сыд фэдэ лъэпкъи, сыд фэдэ зэмани бзылъфыгъэр, нахьыжъыр хэгъэушъхьафыкIыгъэу хабзэм къегъэгъунэх. Ау мы аужрэ лъэхъаным, анахьэу я ХХ-рэ лIэшIэгъум, Европэм, Америкэм якъэралыгъо зэфэшъхьафхэм еплъыкIэ ямышIыкIэ щыфытагъэ хъугъэ: бзылъфыгъэ хэкIотагъэмрэ пшъэшъэ ныбжьыкIэмрэ IофшIапIэм пчъэ ихьагъум щызэрихьылIэхэмэ, пшъэшъэжъыер къызэкIакIоу, гъогупэр нахьыжъым зыриткIэ, ащкIэ ыушъхьакIугъэм фэдэу бзылъфыгъэ нахьыжъым къыщэхъу. Бзылъфыгъэ хэкIотагъэм ар иджагъо зэрэхъугъэр къыхэщэу пшъэшъэ ныбжьыкIэм къегыини ылъэкIыщт. Адыгэ хабзэр пштэмэ, сыдигъокIи нахьыжъым тефэрэ шъхьакIафэр бзылъфыгъэм фегъэшъуашэ.

Лъэпкъ щыIэп укIытэр ымышIэу. УкIытэр дунэепсэу цIыф нэшанэу щыт. Ау гъэшIэгъоныр лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ашIоукIытагъор ары. ГущыIэм пае, Африкэм къихъухьэгъэ лъэпкъмэ ахэт мафэу шхэным теукIытыхьахэрэр: укIытэм къыхэкIэу чапэр зэхаоу, шIункIы мыхъоу Iанэ къаштэрэп. Ау а лъэпкъ дэдэм ибзылъфыгъи ихъулъфыгъи джанэ ащымыгъэу лъапцIэхэу хэтыныр къырагъэкIу, ащ теукIытыхьэхэрэп, аущтэу зыкIэхъурэр ахэр лъэпкъ зэрыхъухьэгъэ чIыналъэр дунаим ианахь фэбапIэмэ ащыщышъ ары.

Ащ фэд, адыгэмкIэ гуащэр, нысэр, ар къэзыщэгъэ кIалэр зэлъэхэхьанхэр укIытагъощтыгъэ. УрысхэмкIэ ащ зи хэлъэп, ар ялъэпкъ хабзэкIэ укIытагъоп, къекIу. Ащ фэдэ щысэу бэ къэпхьын плъэкIыщтыр.

Арышъ, зэрэнафэу, зы лъэпкъым шIоемыкIур адырэм къыригъэкIоу, зы лъэпкъым цIыфышъхьэр зэригъэлъэпIэрэ зекIуакIэр адырэм хэбзэнчъагъэу ылъытэу бэрэ мэхъу. ЫпшъэкIэ къызэрэтIуагъэу, лъэпкъ хабзэхэр зэрэзэтемыфэхэрэр къызхэкIырэр, лъэпкъхэм ятарихъ гъогу, ядунэееплъыкIэ, акъылрэ гупшысэрэкIэ алэжьырэр зэрэзэфэмыдэр ары.

НэбгыритIу зы уахътэм, зы чIыпIэм щызэIукIэхэмэ язэфыщытыкIэщтыр, а нэбгыритIур зэрэзэбгъукIощтхэр лъэпкъ пстэухэми хабзэкIэ агъэнафэ: бжым зэфашIыщта, хьауми шIуфэс IэпэубыткIэ зэпэгъокIыщтха. ЦIыфхэр зэIукIэхэу шIуфэс зэрахы зыхъукIэ, аIапэ зэрагъэубытыныр къызхэкIыгъэми тарихъ къэбар пылъ. Ижъырэ-ижъыжьым нэбгыритIу зызэIукIэкIэ, гухэлъ бзаджэ зэрэзэфырямыIэм ишыхьатэу зэрэIэгунэкIхэр зэрагъэлъэгъужьын фаеу алъытэщтыгъэ: "Мары, къеплъ, сIэгу къабзэ, нэкIы, мыжъуи, гъойи чIэлъэп, ул згъэузынэу гухэлъ сиIэп", - къырагъэкIэу аIапэхэр зэфащэйи, ащ щыгушIукIыжьхи, Iэщэигъэхэр зэрагъэубытыжьыгъэу енэгуех. АрынкIи хъун. Ау щэч зыхэмылъыр – хабзэм икъежьапIэр цIыфышъхьэр ары. КъызэрэтIуагъэу, хабзэр цIыфым иIэшIагъ ыкIи цIыфым фэIорышIэ.

Ау ежь цIыфыри цIыфы зышIыгъэмэ хабзэр ащыщ. Хэбзэ гъэнэфагъэм тетэу, шэпхъэ гъэуцугъэм рыгъуазэмэ, изекIуакIэ, ищыIакIэ ащ ригъапшэмэ, игъогу ригъэузэнкIызэ, цIыфыр непэ къынэсыгъ.

ЦIыфыр цIыфы зэхъулIэгъэ нэшанэмэ апэрэр бзэр ары. Бзэм имылъ шIэныгъэ щыIэп. Нэм ылъэгъурэ пстэури бзэм илъ гупшысэкIэ цIыфым зэрегъафэ. ЛъэпкъшIэныгъэ къэбарыр лъызгъэкIуатэу, къыткIэхъухьэрэ лIэужхэм алъызгъэIэсри бзэр ары. Ау лъэпкъ культурэм изыIахьэу хабзэр пштэмэ, ащ ыпсэ илъагъор – щысэр ары. ЦIыф къихьэмэ узэрэфэтэджын фаер адыгэ унэгъокIоцI хабзэу сабыим ынэгу мафэ къэс кIэкIрэмэ ащыщ. А зекIокIэ хабзэр – нэрлъэгъу щыс.

Хабзэм щысэр илъагъу. Хабзэр щысэкIэ мэзекIо.

Ау щытми ащи къэбар пылъ:

ЛIыжъ тIысыжьыгъэм иунэ илъэс зытфых зыныбжь шъэожъыер къызехьэм, фэтэджи, ащ исэлам щытэу ригъэгъэзэжьыгъ.

– Алахь-алахь! Сабыим пае умытэджми хъунба! – зыIони ар зылъэгъугъэхэм къахэкIыгъ.

– Сабыим изакъоп сызфэтэджрэр, сэ сицIыфышъхьи сыфэтэджыжьы, –ыIуагъ лIыжъым.

Мы къэбар кIэкIыр гъэсэпэтхыдэу адыгэхэм къахэнэжьыгъ. Зэ нэмыIэми ар зэхимыхыгъэу "сыадыг" ыIоу зы цIыфи щыIэпщтын. АпэрэмкIэ, мыр зишыхьатыр – цIыфышъхьэм ныбжьым емылъытыгъэ уасэу тефэрэр ары. ЯтIонэрэмкIэ, щысэтехыпIэ зекIуакIэм бзэм илъ къэбарыр итегъэкIапI, игъуаз, иIэпыIэгъу. Арышъ, хабзэм ыкупкIэу непэрэ адыгэ лъэпкъыр зэрыгъуазэрэр щысэмрэ къэбарымрэ аIэ зэкIэдзагъэу лъагъэкIуатэ.

Ау ащ изакъоп хабзэм бзэр итегъэкIапIэ зыщыфэхъурэр. ЩыIакIэм хэзыгъэ псэукIэ амалхэм къяшIэкIыгъэ шэн-хэбзэ зекIуакIэхэр блэкIыгъэм исаугъэт къэбархэу бзэм илъхэу лъэпкъшIэжьым къыхэнагъэх. Ащ фэдэх адыгэ шыумрэ гъогу техьэгъэ бзылъфыгъэмрэ къяшIэкIыгъэ хабзэхэр. Ахэр цIыфышъхьэмрэ лъэпкъымрэ зэлъызгъэIэсрэ лъэпкъшIэныгъэ тарихъ къэбархэу къэнагъэх. Непэ шыуи, чыжьэ лъэсрыкIуи, пхъэцокъэрыкIо пшъашъи уарихьылIэжьыщтэп. Ау ащ япэсыгъэгъэ хабзэхэр лъэпкъ гъэгушхо къэбархэу лъэпкъшIэжьым къыхэнагъэх:

Упщыми, упачъыхьэми, улIэу паIо пщыгъмэ, бзылъфыгъэм укъыфепсыхыныр;

Угощэпшъашъэми уипхъэцуакъэ укъепсыхынышъ, ащкIэ Iоф зиIэу гъогу техьэгъэ шыу купым шъхьэкIэфагъэ япхыныр;

Бзылъфыгъэу зигъогупэ къыплъэхэзынагъэм шышъхьэдэгъазэу игъогу техьажьыфэ уежэныр;

Шыр зиIэдэжьэу къыпэплъэрэ шыу купым лъэс-пхъэцокъэрыкIоу, икушъхьэIыгъ икIэхэтэу бзылъфыгъэр ябгъукIоныр – а зэпстэур шэн-хэбзэ къэбарэу, лIэшIэгъухэм яатэкIэныжъэу къыднэсыжьыгъ.

Джырэ адыгэ щыIакIэм, уахътэу тызщыпсэурэм, зекIокIэ амалэу щыIэхэм (шым ычIыпIэ – машинэхэр, гъогупэр зэрэзэпыпчыщтыр –светофорым иунашъу, чылэ гъогу рэхьатым ычIыпIэ – къэлэ урамэу шъозехьэм фэдэр…) гъогууанэм щызэфэзыгъэ бзылъфыгъэмрэ хъулъфыгъэмрэ азыфагу илъыгъэ кIухьэ-кIыхьэу ижърэ хэбзэ гъэуцугъэм къыдилъытэщтыгъэр ахэзэгъэжьрэп. Ау хабзэр къэбарым илъэу лъэпкъшIэныгъэм хэгъэщагъэшъ, непэрэ адыгэ бзылъфыгъэм ыпсэ а гупшысэм рыгъуазэзэ, шъхьакIэфэгъэ зекIуакIэм фэплъыры; хъулъфыгъэри, сыд фэдизэу уахътэмрэ джырэ щыIакIэмрэ ядэкъацэ пэрэохъу фэхъуми, а ижърэ лIыгъэшIэпIэ адыгагъэм инэпIэхъ хъопсапIэ рэгъуазэ. Ар къызхэкIрэр хабзэм ишъуашэ ит зекIокIэ закъор арэп, бзэм илъ къэбарыри ащ сыдигъуи игъус.

БлэкIыгъэ лъэхъаным диштэщтыгъэ хабзэр къэбаркIэ мэзекIо. Ары цIыфыр цIыфы зэхъулIэгъэ нэшанэхэу бзэмрэ хабзэмрэ хэтырэ лъэпкъкIи, анахьэу адыгэмкIэ, лъэпсэгъэуцу-лъэпсэгъэпытэ амалэу зыкIыщытыр.

ЦIыфыр адырэ псэ зыпыт пстэумэ зэратекIрэр – игупшысэ бзэм илъэу, изекIуакIэ хабзэм тетэу зэрэщытыр ары.

Адыгагъэр – лъэпкъгъэпс лъапс

Адыгэм иадыгагъэрэ ихабзэрэ илъэпкъышъхьэ къыдэхъугъэх. Лъэпкъ пстэури зэрэзэфэдэр – лъэпкъымрэ ащ илъэпкъ хабзэрэ зэрэзэлэгъухэу, къызэрэзэдэхъугъэхэр ары. Адыгэ хабзэм ар дэгъоу хэолъагъо ыкIи къегъэшъыпкъэ. Зэгорэм адыгэм уцогъу къыфэхъугъэгъэ лъэпкъхэм, непэ къегъэтIысэкIыгъэ лъэпкъхэри зэрахэтэу, уахаплъэмэ, емрэ шIумрэ, дэгъумрэ дэимрэ, екIурэмрэ екIурыджэмрэ зэхэзгъэушъхьафыкIрэ хэбзэгъэуцугъэр илъэпкъыцIэ рипхыгъэу зи ахэплъагъорэп.

Ар зигупшысакIэрэ зибзэгъэпсыкIэрэ къыхэфагъэр адыгэхэр ары: адыгэ - адыгагъ.

А гущыIэгъэпс зэпышIапIэм адыгэ лъэпкъымрэ адыгагъэмрэ зэкIэрыпчын умылъэкIынэу тарихъ гъогууанэм къызэрелыгъэхэр нафэ къешIы.

Емрэ шIумрэ дунэе гупшысэм щызэпызышIэрэ ыкIи щызэхэзгъэушъхьафыкIрэ философие шIэныгъэм икъежьапIэ зэ кIэкIэу къыфэдгъэзэжьын. Илъэс 2400-рэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, ижърэ урым (грек) шIэныгъэлэжьэу Аристотель этикэр зы шIэныгъэ Iахьэу философием къыхигъэушъхьафыкIыгъ. Ащ цIэу фиусыгъэр "чIыпIэ" зыфиIорэ гущыIэм къытырихыгъ. Гурыт лIэшIэгъухэм латинабзэ зыIулъ лъэпкъхэм ягупшысэ мы мэхьанэ дэдэр зиIэ терминэу "мораль" зыфиIорэр "шэны – темперамент" къызэрыкIрэ гущыIэмкIэ щагъэунэфыгъ. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум мы мэхьанэр иIэу "нравственность"-р апэрэу урысыбзэ гущыIалъэм къыдэхьэ. Ащи гущыIэгъэпс лъапсэ фэхъугъэр "шэны - нрав, характер" зыфэпIощтыр ары. Мы терминыр игущыIэгъэпс шъуашэкIэ латинабзэм икалькэу урегъэнэгуе. Адыгабзэм къызэрэтIуагъэу, гущыIэу "этика, мораль, нравственность" мэхьанэ зиIэм гущыIэгъэпс лъапсэ щыфэхъугъэр лъэпкъыцIэр ары: адыгэ - адыгагъ.

ЗэкIэмэ анахь гупшысэ шъхьаIэу мыщ узфищэрэр – адыгэмкIэ уадыгэнри гъэсэныгъэ, пIуныгъэ икъу пхэлъынри зы: уадыгэмэ "шIум", "дэхагъэм", "этикэм", "моралым" адиштэрэ гупшысакIэ, зекIуакIэ, дунэететыкIэ уиIэн фае – адыгагъэ пхэлъын фае.

Е нэмыкIэу къэпIон хъумэ, мыгъасэу, цIыфыгъэмрэ гукIэгъумрэ ашъхьащыкIрэ зекIуакIэр зинэшэнэ нэбгырэр адыгэ лъэпкъ шэн-хабзэм диштэрэп, "сыадыг" ыIоныр ифэшъуашэп, тефэрэп.

Ащ къикIрэп адыгэ пстэури зэфэдэу талымкIэ гъэсагъэу, изекIуакIи ипсэукIи хэбзэ гъэуцугъэм ишапхъэ ит зэпытэу. ЩыIэп лъэпкъи, уахъти, чIыналъи емрэ шIумрэ щызэмыдаоу. Еми шIуми язехьакIор, якIэщакIор цIыфышъхьэр ары. Лъэпкъ горэм къыхэмыкIыгъэ цIыфышъхьэ джыри дунаим къытехъуагъэп. ЦIыф дэири, цIыф дэгъури зы лъэпкъ горэм ищылъф, зы лъэпкъ горэм къыхэкIыгъ. Зигугъу тшIырэр – лъэпкъымрэ цIыфышъхьэмрэ чIыпIэу щыIакIэм щызфагъэшъошэжьрэр ары.

Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ятарихъ шэн-зекIуакIэм щиубытрэ чIыпIэм адыгэ хабзэр зыкIэ адештэ. Ау ащ зэрашъхьащыкIрэр – шапхъэу ижъырэм къыщегъэжьагъэу зыфигъэуцужьыгъэм адыгэр лъэпкъ зэрехъулIагъэр, адыгагъэр, хабзэр лъэпкъгъэпс лъапсэу, лъэпкъгъэпс амал зэрэфэхъугъэр ары. АщкIэ адыгагъэр – дунэе культурэм щысэ щызимыIэ цIыфыгъэ шапхъ, философие лъапс.

Адыгагъэм, адыгэ хабзэм лъэпкъымкIэ а ямышIыкIэ пшъэрылъыр зэшIуихыгъ.

АдыгэмкIэ хабзэр лъэпкъгъэпс лъапсэ хъугъэ. Мыр апэрэ пшъэрылъэу адыгагъэм ыгъэцэкIагъэр ары. Бзэм игъусэу хабзэм лъэпкъыр зэкIиугъоягъ.

НэмыкI лъэпкъхэмкIэ къэралыгъо зэгъэзэфэныр, тхьазэкъо диныр лъэпкъ зэкIэугъоен амалэу бэрэ мэхъу.

Дунэе тарихъ гъогум урыплъэмэ, нафэ хъурэр зы – зы бзэ, зы щыIэкIэ-псэукIэ, зы культурэ рылэжьэрэ купым изыкIыныгъэ зыгъэпытэрэ гъэпсыкIэхэр къахихзэ, цIыфлъэпкъым лъэпкъ-лъэпкъэу зызэригощыгъэр ары. А Iофым икIыгъо зэфэшъхьафхэри къыфиугупшысыгъ. Ахэмэ зэу ащыщ лъэпкъыбэмэ апэкIэкIыгъэу къэралыгъо щыIакIэр. Лъэпкъэу къэралыгъо зэхэзыщагъэу, ар зиIэшIагъэм имызакъоу, уцогъу ащ щызэфэхъурэ пстэури епсыхьэх. Сыда пIомэ, лъэпкъ зэфэшъхьафэу зы къэралыгъом щызэрихьылIэхэрэр зыпкъырыплъыхьажьын, ашъхьэ къаухъумэжьын, ялъэпкъкIэ зишIуагъэ къэкIощт Iофыгъохэм акIэдэун фаеу мэхъушъ ары. Зы къэралыгъом щыпсэурэ лъэпкъхэр зэкIырыплъыжьынхэ фаеу мэхъух, ары пакIошъ, зыщзэнэкъокъухэрэ уахътэри лъэпкъ зыкIыныгъэм телажьэ.

Къэралыгъом лъэпкъым ылъапсэ зыгъэпытэрэ Iофыгъуабэ къыпкъырэкIы.

АпэрэмкIэ, лъэпкъыр зы Iорэ-зы шIэрэ тетэу къэралыгъом щыпсэун фаеу мэхъу. Зэрэмыгъэпщ – зэрэмыгъэгощэ лъэпкъкIоцI щыIакIэр къэралыгъом дэкIодышъ, зыпкъ ит псэукIэм еуцуалIэ.

ЯтIонэрэмкIэ, хъызмэтыр унэгъокIоцI шапхъэм, шъхьэзэкъо-шъхьэфэлэжьэ хъупкъэп екIышъ, щэн-щэфэн сатыу шъуашэм еуцо. Ащ къыхэкIэу лъэпкъкIоцI ыкIи IэкIыб Iофхэм хъызмэтыр кIэщакIо афэхъу, ащ лъэпкъхэр зэфещэх, ялэжьакIэ зэрегъапшэ, нэрылъэгъу щысэкIэ зэусэжьынхэ фаеу мэхъух.

ЯщэнэрэмкIэ, ащ фэдэ зэхэхьэ-зэхэкI щыIакIэм тхыбзэр къыдежьэ. Лъэпкъыбзэм тхыбзэр ипытапI, ишыукIэ къал. Тхыбзэм зиакъыл илъ лъэпкъым ыпсэ псыхьагъэу, игупшысэ узэзыгъэу, кIэзыгъэнчъэу лIэшIэгъухэр зэпечы.

Арышъ, къэралыгъор лъэпкъым имэшIоихыжьыпI, лъэпкъым имыкIосэрэ джэгупашъхь.

Адыгэм итарихъ къэралыгъо щыIакIэр огъу-огъоу щыхэгъэщэгъагъ.

Зинасып къыхьрэ лъэпкъыр зэгорэм кIочIэгъу фэхъуишъ зэригъэуIугъэ къэралыгъо щыIакIэр ионэгу шъхьантэу непэ къызнэсыгъэми шыбгым ис. Адыгэм ынатIэ хъугъэр нэмыкI тарихъ гъогу. Илъэс минитIурэ ныкъорэ фэдизкIэ тапэ адыгэхэр къызтекIыгъэ лъэпкъхэу синдхэм ежь ягукъыдэчъкIэ ижърэ къэралыгъо агъэпсыгъагъэу тарихъ тхыгъэжъхэмрэ археологиемрэ къаушыхьаты. Ар Синд къэралыгъор арыгъэ. ЛIэшIэгъу фэдиз тешIагъэу урымхэу (грекхэу) ижърэ Адыгэ шъолъырымрэ Къырымрэ къарытIысхьагъагъэхэм Боспор пачъыхьэгъур зэрагъэзафэ. Мы къэралыгъуитIур – Синдикэмрэ Боспорымрэ – илъэсишъэрэ шъхьаф-шъхьафэу гъунэгъугъэ зэдызэрахьэзэ мэпсэух. Христос къэхъуным ыпэкIэ 380-рэ илъэсым Синдикэр Боспорым хэхьан фаеу мэхъу. Ащ щегъэжьагъэу ижърэ адыгэ лъэпкъхэмрэ Кавказым къитIысхьэгъэ урымхэмрэ илъэс 700 фэдизрэ а зы къэралыгъом зэдыщэпсэух, зэдэлажьэх, а зы тарихъ гъогууанэр зэдаIэты. Ары пакIошъ, илъэс 330-рэ фэдизэ (Христос къыпэрэ 438-рэ илъэсым щегъэжьагъэу I09-рэм нэсэу) ижъырэ адыгэ лъэпкъэу меотхэм ащыщ лIакъом илIыкIо Боспорым пачъыхьагъур щызэрихьагъэу уезгъэнэгуерэ тарихъ къэбархэри ижъырэ тхыгъэхэм къахэнагъ. Ау илъэс мин Iэпэ-цыпэ зэпызычыгъэ къэралыгъо гъэпсыкIэр гунн кощырыпсэухэм якIодылIагъэу алъытэ. Ащ щегъэжьагъэу адыгэм зыкъызэригъэгъунэжьын амалэу къыфэнэгъэ закъор ицIыфышъхь, илъэпкъ зыкIыныгъ.

Щэч зыхэмылъыр, къэралыгъо гъэпсыкIэу ижъырэ адыгэхэм анэгу кIэкIыгъэр лъэпкъ зэкIэугъоеным изылъапсэу, изыкъежьапIэу зэрэщытыгъэр ары. Ащ ишыхьат ижъырэ лъэпкъыцIэхэм къарыкIуагъэр. Апэрэ ижъырэ грек тхыгъэхэм зэраIорэмкIэ, адыгэ шъолъырым, Темыр-ТыгъэкъохьэпIэ Кавказым, лъэпкъи 10-15 фэдиз цIэ унаехэр яIэу щыпсэущтыгъэ. Ар Христос къэхъуным илъэс шъих фэдиз къыпэу арыгъэ. Ащ ыужрэ лIэшIэгъухэм лъэпкъыцIэ жъугъэу тарихъ тхыгъэхэм узщарихьылIэщтыгъэхэр тIэкIу-тIэкIузэ нахь макIэ мэхъух, нэужым зытIу-зыщым нэсыжьы: синд, меот, зих. Ау Христос илъэхъанэ ижъырэ адыгэхэр зы лъэпкъыцIэ закъо яIэу рехьылIэх. Ар зих зыфиIорэ ижъырэ этнонимыр ары. БзэшIэныгъэлэжьхэм зих лъэпкъыцIэр икъэхъукIэкIи (иэтимологиекIэ), игущыIэ гъэпсыкIэкIи лъэпкъыр джы непи зэрэзэджэжьрэ гущыIэу адыгэ-м епхыгъэу алъытэ: адыгэ-адзыхэ-зих.

МыщкIэ бзэшIэныгъэлэжьхэм IэубытыпIэ ашIырэр, апэрэмкIэ, адыгабзэмрэ абхъазыбзэмрэ зэдыряе гущыIэ лъапсэхэу зы мэхьанэ зиIэхэм мэкъэзэращэхэу [д]-мрэ [дз]-мрэ зэрэзэпыщытхэр ары: адыгэ гущыIэм хэт мэкъэзэращэу [д]-м сидыгъокIи абхъаз гущыIэм [дз]-р щытефэрабгъу: адыг.: а-д-ыгэ; абхъ.: а-дз-ыхэ.

ЯтIонэрэмкIэ, мэкъэзэращэхэу [дз]-мрэ [з]-мрэ – цэпэ-бзэгупэ макъэх ыкIи бзэ зэфэшъхьафхэр зызэрихьылIэкIэ, зы макъэм ычIыпIэ адрэ макъэр агъэфедэу бэрэ мэхъу. Ащ къыхэкIэу лъэпкъыцIэу "адзыхэ"-р ижъырэ урымыбзэм "зих" щыхъугъэу этимологхэр енэгуех.

ХэгъэунэфыкIыгъэн фаер, лъэпкъыцIэу зих-мкIэ я XVI-рэ лIэшIэгъум иублапIэхэми адыгэхэм къызэряджэщтыгъэхэр ары. Ащ ишыхьат Генуе илIыкIоу Дж. Интериано иIофшIагъэу "Черкесхэм (зихкIэ заджэхэрэм) яхьылIэгъэ тхыгъэ къэбар кIэкI" зыфиIоу 1502-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр. Мы зэпстэум уарыгъуазэмэ, адыгэхэр ежь зэрэзэджэжьырэ лъэпкъыцIэр "зих" шъуашэм итэу илъэс 2000-м ехъурэ тхыгъэ тарихъым щызекIуагъ. А эндоэтнонимыр (адыгэ-зих зыфиIорэр) адыгэм ихэшыпыкIыгъэ цIэ закъоу агъэфедэ зыхъугъэр Христос къэхъуным ыпэрэ лIэшIэгъу зытIур ары.

ЦIыф купыр ежьыри зы лъэпкъыцIэкIэ зэджэжьэу, фэшъхьафрэ лъэпкъхэри зы цIэкIэ къеджэхэу зыхъурэр а цIыф купым илъэпкъ гъэпсын зы гъунапкъэ горэм нэси, ыбзэкIи, икультурэкIи, гупшысакIэкIи зэдыряе нэшанэхэр яIэу, языкIыныгъэ ежьми зыдашIэжьэу, къягъэтIысэкIыгъэ лъэпкъхэми янэрылъэгъу зыхъукIэ ары.

Ащ укъыпкъырыкIмэ, адыгэр адыгэ зыхъугъэр, зы лъэпкъэу зызилъытэжьрэр лIэшIэгъу 20-22-рэ фэдиз мэхъу. Ащ хэлэжьагъ ыкIи ащ къыдэхъугъ лъэпкъ нэшанэмэ анахь бэгъашIэу, лъэпкъым сыд ынэгу кIэкIыгъэми, зыпкъ итэу къызэтезгъэнэрэ адыгэ хабзэр.

А гупшысэм лъапсэу иIэр, джыри зэ хэдгъэунэфыкIын: лъэпкъым ицIыфышъхьэ чIылъэм щидзырэ лъэубэкъу пэпчъ гъуазэ фэхъурэ хабзэм ыцIэ лъэпкъыцIэм къызэрэтекIыгъэр ары: адыгэ-адыгагъ. А зэпышIапIэу лъэпкъымрэ лъэпкъ хабзэмрэ азыфагу илъыр ары адыгэм непэ икIэпсакIэри инеущ зыпшъэ ифэщтыри.

Лъэпкъ гъэпсынымкIэ амалышIумэ зыкIэ ащыщ тхьэзэкъо динри. Адыгэхэр, тхьэбэ диныр IэкIыб дэдэ амышIыгъэми, ар IуагъэкIоти, пасэу тхьэзэкъо Чырыстан диным ихьагъэ лъэпкъмэ ащыщых. 526-рэ илъэсым щегъэжьагъэу я XVIII-рэ лIэшIэгъум нэс а дин дунэееплъыкIэм адыгэхэр рыгъозагъэх. ДиншIэныгъэлэжьхэр зэренэгуехэрэмкIэ, адыгэхэр лъэпкъ хъугъахэхэу Чырыстан диным рихьылIагъэх. Ащ къыхэкIэу адыгэм илъэпкъ зэкIэугъоен Чырыстан диным ифэшъошэ чIыпIэ щиубытынэу хъугъэп.

Ислъам диныр адыгэхэм кIасэу (я XVIII-рэ лI.) аштагъ. А лъэхъаным адыгэм илъэпкъгъэпсын гъунэпкъэ гъэнэфагъэм зышъхьапырыкIыгъэр илъэс минитIу фэдиз текIыгъэхагъ. Ащ къыхэкIэу ислъам диныр лэпкъ зэкIэугъоеным адыгэхэмкIэ охътабэкIэ пэIэпчъагъ.

КIэкIэу къэпIон хъумэ, хабзэр, адыгагъэр, адыгэм илъэпкъгъэпсын, изэкIэугъоен лъэпсэ шъхьаIэ фэхъугъ.

Адыгагъэр – культурэгъэпс амал

Лъэпкъ культурэм икъежьапIэр ыкIи ылъапсэр лэжьэныр ары. Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим цIыфым ищыIакIэ хэгъэщагъ. ЧIыопсым изытет къыпкъырыкIрэ нэшанэхэр иIэубытыпIэу цIыфым ищыIакIэ ащ арегъэкIу. Ар цIыфым ылэжьрэм изылъэныкъу. АдрэмкIэ – цIыфлъэпкъым илэжьыгъэкIэ дунаир, чIыопсыр къызфегъэфедэ, къызфегъэIорышIэ. А лъэныкъуитIур игъогупэу илъэс мин пчъэгъабэмэ къакIоцI омрэ чIымрэ азыфагу цIыфым ищыIэныгъэ щегъэпсы. Ащ фэдизым ылэжьыгъэр ары непэ цIыфлъэпкъым ипсэукIэ зыхиуIучIыкIыгъэр.

Дунаем тет цIыф лъэпкъ зэфэшъхьаф пэпчъ ежь чIыналъэу лъэпкъ зэрыхъухьагъэм елъытыгъэу икультурэ гъэпсыгъэ: чъыIэлъэ-осылъэ чIыналъэм къыхэхъухьэгъэ лъэпкъым иуни, ищыгъыни, игъомылапхъи ащ тегъэпсыхьагъ (иунэр – хъурышъу, ищыгъыныр – джэдыгу, игъомылэр – къыушэкIурэр ары…). Пшэхъолъэ тыгъэнэстырым къыщыхъугъэ лъэпкъым икультурэ а чIыналъэм утезгъэзэгъэщт амалкIэ узэндыгъэ.

Адыгэр къушъхьэлъэ хыIушъомрэ къушъхьэ лъэпэ чIышъхьэзафэмрэ къарыхъухьагъ. ИкIымафэ кIэкIэу, игъатхэ пасэу, игъэмафэ гъэбэжъулъэу, ибжыхьэ гъэжъыем икушъэу дунэе джэнэткIэ зэджэхэрэ чIыпI Адыгэ шъолъырыр. ЧIы Хъураем узщарихьылIэрэ чIыопс шъолъыр пстэури адыгэ чIыгужъым тхьэм къыфигъэшъошагъ: къушъхьэ шыгу егъэшIэрэ мылышъхьэ мыжъужьрэм къыщежьэшъ къушъхьахъоу къэлъ-гулъ уцыпцIэм къырехы, мэзылъэ къушъхьэ чапэр ичъыгыхэтэ IэрыгъэкIэу, хы ШIуцIэ Iушъоу фэбалъэр, Темыр къушхьэ лъэпэ шъофхэр илэжьыкIупIэхэу адыгэ лъэпкъыр лэжьагъэ. А зэпстэур ицIыфыпсэ фигъэIорышIагъ, а зэпсэтэум ицIыфышъхьэ ригъэдэхагъ.

ЦIыфыр чIыопсым изакъоп зыхэзэгъэн фаер. ЗэкIэмэ анахь Iофыр – цIыфым ицIыфышъхьэ зымыгъэпыутэу унагъом, чылэм, лъэпкъым, зэрэдунаеу ичIыпIэу тефэрэр щигъотыныр, ащ щыгупсэфыныр къэзгъэгъунэщт шапхъэр, хэбзэ гъэуцугъэр ары. Хабзэр адыгэмкIэ культурэгъэпс амалхэм яIэташъхьэу хъугъэ. Ащ ищыс адыгэм идунай зэрэщытэу.

Унэ-щагу гъэпсыкIэр пштэмэ, хапIэм икъыхэхынрэ изэтеутыкIэрэ къащегъэжьагъэу иунэ зэIыхыкIэ щыкIэкIыжьэу хабзэкIэ узэндыгъэ, хабзэкIэ гъэншIыгъэ. Лъэпкъ пстэуми хьакIэм епхыгъэ хабзэхэр яI. Ау адыгэхэмкIэ хьакIэн хабзэхэр гъогурыкIор е Iахьыл-благъэр зэрэбгъэгупсэфыщт закъор арэп зэхьылIагъэр. Лъэпкъыр къэзгъэгъунэрэ пшъэрылъхэри, мылъку фэныкъор чIыпIэ зэжъум зэрипщыжьыщт амалхэри, сэнэхьатым цIыфыр цIэрыIо зэрехъулIэщт Iофыгъохэри хьакIэн хабзэм зэшIуихыщтыгъэх. Ащ ыпкъ къикIэу хьакIэ фэIо-фашIэхэр зыщагъэцэкIэщт чIыпIэр хэушъхьафыкIыгъэу, унэ шъхьаф хьакIэр щызэращэнэу, ащ илъэгъунхэр щаухэсынэу адыгэ щагум щашIыгъ. ХьакIэщыр цIыф кIуапIэу, хъулъфыгъэ тIысыпIэу, лъэпкъ къэбар зекIуапIэу, гъэсэпэтхыдэ зыщаIуатэрэ чIыпIэу лIэшIэгъухэм къапхырыкIыгъ. А зэпстэур къызпкъырыкIыгъэр хьакIэн хэбзэ ямышIыкIэу адыгэ лъэпкъым игупшысэ, идунай тетыкIэ хэфытэгъагъэр ары.

ХьакIэщ хабзэхэм ащыщ хьакIэр щагум къыдэпсыхэу хьакIэщым зихьакIэ, хьакIэщ сэламым къыпэу хьакIэм Iашэ-шъуашэу пылъыр къызпихынышъ, бысымым къыритын дэпкъым пыригъэлъэныр. Ащ къыхэкIыгъ адыгэ унэ зэIыхыкIэм изынэшанэу Iашэр дэпкъым палъэныр.

Бысымым иIашэ-шъуашэ хабзэмкIэ унэшхом гуащэм ипIэшъхьагъ палъэжьыщтыгъэ. Ащи унэкIоцI культурэгъэпс нэшанэ къыпкъырыкIыгъ.

Хабзэр къежьапIэ зыфэхъугъэмэ ащыщ унэшхом изычIыпIэу, изыIахьэу пшъэшъэунэр зэрэхъугъэри. Пшъэшъэунэм изэгъэзэфакIи, хьап-щыпэу щызэрахьэри, пшъэрылъэу адыгэ лъэпкъ щыIакIэм щигъэцакIэрэри – зэкIэми хабзэр яублапI. Бзылъфыгъэм ищыIэныгъэ гъогу лъэпкъ псэукIэм хещэ, пшъашъэр игупшысэкIи, идунэееплъыкIэкIи лъэпкъ щыIакIэм щыхъурэ-щышIэрэм ифэшъошэ уасэ фишIышъунымкIи, нахьышIум ылъэныкъокIэ лъэпкъым зишIуагъэ къекIыщт гукъэкIхэр хасэм ыпашъхьэ рилъхьанымкIи пшъэшъэунэм имэхьанэ лъэгапIэу зынэсрэр къэгъэгъунэгъуай.

НыбжьыкIэхэм, анахьэу бзылъфыгъэм инасып ежь иIорэ-ишIэрэкIэ зэригъэзэфэнымкIэ, зыфэдэ къамылъэгъугъэ икIыпIэу пшъэшъэунэр щытыгъ. Бзылъфыгъэ ныбжьыкIэр ышъхьэ ифэшIу ихьанымкIэ пшъэшъэунэм фитныгъэу лъэпкъым лъэхинэрэм фэдэ зикультурэ хэгъэщагъэу макIэ цIыф лъэпкъэу зыцIэ къепIон плъэкIыщтыр. Пшъашъэм иакъыл уцунымкIэ, игупшысэ зиужьынымкIэ, идунэееплъыкIэ зиушхунымкIэ анахь мэхьанэшхо зиIэщтыгъэр – мафэ къэс хъулъфыгъэхэр гущыIэгъу зэрэфэхъущтыгъэхэр ары. Ары пакIошъ, пшъэшъэ щысыр хъулъфыгъэмкIэ упчIэжьэгъоу, джэнджэшэгъоу, шъэфэгъоу, ныбджэгъу цыхьэшIэгъоу щытыгъ. Загъори хъулъфыгъэр пшъашъэм къыкъонэжьэу хъущтыгъэ. А зэпстэум тегъэкIапIэу, лъапсэу яIагъэр хэбзэ гъэуцугъэр арыгъэ.

Адыгэ унэшхом изыIахьэмэ ащыщ лэгъунэр. Зэшмэ анахьыжъым къещэфэ лэгъунэр кIэлэ-гъолэ тIысыпIэщтыгъэ. ХабзэмкIэ мыр зэшхэмрэ ащ яныбджэгъухэмрэ ятIысыпIэ къодыягъэп: яIэнэ зехьапIэуи, ячэщрыпщ ихыпIэуи щытыгъ. Унэм ыцIэу лэгъун зыфиIорэми зытегъэпсыхьагъэу зыфэгъэхьыгъэр къеIуатэ.

Адыгэ щыIакIэм анахь къыхэщэу, анахь къахэзгъэушъхьафыкIэу щытыгъэмэ ащыщ зэдэIэпыIэжьыныр. ЩыIэныгъэм илъэныкъо пстэуми а шэн-зэфыщытыкIэр ахэгъэщагъ: цIыфым итхъагъуи илIагъуи дэпIэтыныр, игушIуагъуи икъинихьагъуи дэбгощыныр анахь зыпкъ ит хабзэхэм ащыщ. Сабый къэхъугъакIэм уетэныр, нысэ къэщэгъакIэм зэрычылэу гъэшIуагъэ рихыныр адыгэ хабзэм изынэшэнэ шъхьаI. Ащ фэд лэжьакIэр пштэмэ: жъон-пхъэным щегъэжьагъэу лэжьыгъэ Iухыжьын-Iожьыным нэсыфэ зэкIэ губгъо Iофхэр зэрэчылэу зэдагъэцакIэщтыгъэ. Хабзэм къыдилъытэщтыгъэ хашъом узэрэдэкIыщтри пхъэIашэр зызэкIэпшIэщтри зызэкIэптIыкIыжьыщтри, жъонакIохэм ямэщIуси, языгъэпсэфыгъуи – зэкIэри шэпхъэ гъэнэфагъэм итын, зэокIэу зэрэщытын фаери хабзэм къыдилъытэщтыгъэ. Жъоныгъопэ хасэкIэ зэдыдэкIхэмэ жъоныгъокIэ джэгукIэ къызэдыдэхьажьхэу, лэжьыкIупIэ пщыпIэм къэтыфэхэкIэ чылэм пшъэшъэ икъугъэу дэсхэр яшъхьашъуаплъэхэу, ащкIэ лэжьакIо дэкIыгъэхэр агъэгушхохэу, агъэшъуашIохэу зэрэщытыгъэр ар культурэ псэу, системэ зэгъэзэфэгъэ псэу икъущтыгъэ. АщкIи адыгэр зэрыгъуазэщтыгъэр хэбзэ гъэуцугъэр ары.

Чылэр гузэжъогъу горэм хафэмэ (огъу, зао) е чылэм щыщ унагъо горэ фэIэс-лъэсы хъумэ къыкъонэжьынхэу хабзэ щыIагъ хьамбар мыгощ къоджэ гузэгум щызэрагъафэу. Ащ зэкIэ чылэдэсхэм шъхьадж гъэлэжьыгъэу къыхьыжьыгъэм ызыпшIанэ къырищалIэщтыгъэ. Гъатхэ гъуй-сыим чэщIус щыкIагъэ, е чылапхъэ зыфыримыкъурэ горэ къыхэкIмэ, чIыпIэ зэжъум ращыжьынымкIэ ар икIыгъо дэгъугъ. Ар къэзгъэгъунэщтыгъэри хэбзэ гъэуцугъэр ары.

КIэкIэу къэпIон хъумэ, лъэпкъ культурэм лъапсэ фэхъугъэ нэшэнэ шъхьаIэ пэпчъ – сабый пIуным, унэгъо кIоцI Iофхэм язэшIохын, лэжьэкIэ-псэукIэм, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ахэзэгъэным, дунэе Iофхэм гупшысэрэ акъылрэкIэ ахэуцоным – зэпстэум якъежьапIэщтыгъэри яухыжьыпIэщтыгъэри, лъэпкъ культурэм илъэныкъо пстэуми ятегъэкIапIэщтыгъэр хэбзэ гъэуцугъэу зэкIэмэ зэдаштагъэу, зэкIэм якъабылэу зэрыгъуазэщтыгъэхэр ары.

ЗэкIэмэ анахь мэхьанэшхо зиIэр – адыгэм адыгагъэр культурэгъэпс лъапсэ зэрэфэхъугъэр ары. Ащ ишыхьатыр – адыгэр сыд фэдэ дин рылэжьагъэми – тхьэбэ дини, чырыстан дини, ислъам дини, – сыд фэдэ лъэпкъ уцогъу къыфэхъугъэми, ахэм яфэмэ-бжьымэ къытырихьагъ, ау джырэкIэ ахэр культурэ лъэпсэзэблэхъу ушъхьагъу фэхъугъэхэп.

ЦIыф лъэпкъыр лъыкIуатэ къэси, гу лъимытэу зыгорэхэр чIенэ, е хъурэм щыгъуазэу, ышIэ пэтзэ зыгорэхэр зыIэпегъэзы, ахэр пэрыохъу къыфэхъу фэдэу къыщэхъушъ, имыщыкIэгъэжькIэ елъытэ. Ау уахътэ текIы, блэкIыгъэм, чIинагъэм зэманэу зыщыпсэурэм илъэгапIэ тетэу хэплъэжьы, акъылыкIэ езыжьышъ, хэшыпыхьажьы, тыгъуасэ къыримыдзэжьыщтыгъэу непэ ищыкIагъэр, тегъэкIапIэ фэхъущтыр къештэжьы, джырэ шъуашэм регъапшэшъ, неущрэм хегъэщэжьы. Аузэ блэкIыгъэр итегъэкIапIэу, непэрэр иIэубытыпIэу, къэкIощтыр ихъопсапIэу цIыф лъэпкъыр ыпэ лъэкIуатэ.

Ащ фэдэ чIыпI непэ тызэрытыр, ушэтыгъэ амалхэр къэдгъэфедэнышъ, лъэпкъым игъогупэ икIыпIэ къыфэдгъотын фае. АщкIэ адыгагъэр – IэпыIэгъу, псэбэб, IэубытыпI.

Культурэм ежь щыIэкIэ шъхьаф иI зезыхьэрэ лъэпкъым шъхьащыгъэкIотыгъэу.

Ар сыд фэдэрэ лъэпкъ культури, ащ исыд фэдэрэ Iахьи инэшан. Хабзэм итарихъ гъогуи ар къыхэщы. Тарихъ гъогууанэр лъэпкъым къызэренэкIыфэ, хабзэми, культурэми яшъуашэ зэблахъу. А зэхъокIыныгъэхэм лъэпкъыр арагъэуцуалIэ, арагъэзэгъы, лъэпкъэу зиIэшIагъэм зырагъаштэ.

КъешIэкIыгъэ дунаим хабзэм зыхегъэзагъэ, лъэпкъзэхэдзэ, культурэ зэхэдзэ чIыпIэ зифэкIэ, кIуачIэ къызфегъотыжьы, иегъэшхо емыкIэу ышъхьэ хехыжьы, зы лъэхъанэ горэм нэсыфэкIэ ар фызэшIокIы.

КъешIэкIыгъэ хымэ культурэм хэплъэ, ежь диштэн фэдэ нэшанэхэр къыхехы, ышъхьэ регъапшэшъ, зыгорэхэр зыхещэ, ештэ, егъэкIэракIэ, ыпэ лъегъэкIуатэ. Ари зы шIыкIэ, амал.

А гъогу мыпсынкIэм тетэу кIозэ, хабзэм зыгорэхэр лъэпкъ культурэм къыхедзы, мы чIыпIэм, мы уахътэм къехьылъэкI горэхэр къызхегъэзы. А зэпстэур зэпищэчзэ, купкIэу, гупшысэ лъапсэу иIэр къеухъумэ, лъэпкъэу зиIэшIагъэм сыдигъокIи инэплъэгъу икIрэп, зыщигъэгъупшэрэп, дэдзыхы ышIырэп.

Хабзэр, лъэпкъыр, культурэр къэзэрымышIэжьхэу, зэпэIапчъэ зыхъукIэ, щыми апсэ хьафэу атынышъ, ежьхэри зэдэкIодыжьын фае мэхъу.

Адыгагъэр лъэпкъкIоцI зэпышIапI

Адыгэхэр аужырэ лIэшIэгъу зытIущым лъэпкъ субэтнос I2-оу зэтефыгъагъэх. Ахэр адыгэ шъолъырым ичIынэлъэ гъэнэфагъэхэм куп-купэу ащыпсэущтыгъэх. Ащ ащыщэу непэ ижърэ адыгэ хэкужъым къинэжьыгъэу щыпсэурэр лъэпкъибл: шапсыгъэхэр ежьхэм ялъэпкъ хэгъэгоу хы ШIуцIэ Iушъом чылэ зыбгъу-зыпшIэу щэпсэух. Ащ фэшъхьафэу Адыгэ Республикэм шапсыгъэ чылиплI ис. Адрэ адыгэ лъэпкъихыр чылэ-чылэу республикэм щэпсэух: абдзахэхэр – зы чыл, бжъэдыгъухэр – чылэ 21-рэ, бэслъынэйхэр – зы чыл, къэбэртаехэр – чылищ, кIэмгуехэр – чылэ 11, нэтыхъуаехэр – зы чыл. Зэрынафэу къэбэртаехэмрэ бэслъынэйхэмрэ республикэ шъхьафхэр яI, ащыщхэр Мэздэгуи Шъхьащэфыжь лъэныкъоми чылэ-чылэу ыкIи зыхэсхэм ахэпхъагъэуи ащэпсэух. Адыгэм инахьыбэр IэкIыб къэралхэм ащэпсэу.

Ау тыдэ щыпсэурэ адыги зэзыпхэу, адыгэм лъэпкъкIоцI щхэпсэу иIэ нэшэнитIум язырэр хабзэр ары.

Адыгэ хабзэм ыкупкI тыдэ щыпсэурэ адыгэ пстэуми ящыIэкIэ шапхъ, язекIокIэ тамыгъ, ялъэпкъыпсэ иунапI.

Непэ адыгэхэм лъэпкъиплIэу Россием идемографие зыкъыщагъэлъэгъуагъ: адыгейцы, черкесы, кабардинцы, шапсуги. ЗэкIэ адыгэ лъэпкъкIоцI купхэр шапсыгъэмэ къащегъэжьагъэу къэбэртаемэ ащыкIэкIыжьэу зы хабзэ рэлажьэх, абзэкIэ зэгурэIох (литературэбзитIу арэлажьэх нахь мышIэми).

Ау языкIыныгъэ дакIоу зы шэн-хабзэ горэхэр зэшъхьащыкIэу мэхъу. Ащ фэд нысэщэ джэгум къешIэкIыгъэ хабзэхэр. ЗэкIэмэ анахь хэбзэ ямышIыкIэхэмкIэ узэндыгъэр шапсыгъэ нысэщэ джэгур ары. Ащ фэдэ хэбзэ ишыпыкIыгъэхэр шапсыгъэ джэгум ижъкIэ къыздиштагъэу щытыгъ. Непэ нысэепчъ орэдхэр анахьыбэу къызхэнэжьыгъэхэр шапсыгъэхэр ары. Нысэепчъыр зытырашIыхьэрэ мэтазэр, пхъорэлъфым нысащэм чIыпIэу щиубытрэр, нысэтын Iудэнэ блэрыр, дэжъыем хэшIыкIыгъэ хьап-щыпэу джэгум къырахьылIэрэм ипчъагъэрэ ар зыфагъэшъуашэхэмрэ, пшъэшъэ тхьаматэм ифэIо-фашIэхэр, пшъэшъэхэщхэм язекIокIагъэр, хъулъфыгъэхэм нысэщэ пIэстэ-щыпсым игъэхьазырын зэряпшъэрылъыр – мы зэпстэур непэ къызнэсыгъэми Шапсыгъэ узщырихьылIэрэ хьагъо-шIагъох ыкIи фэшъхьафрэ адыгэ лъэпкъхэм яджэгу хабзэхэм къахафэжьырэп.

Къэбэртэе джэгу хабзэхэр анахь къахэзгъэщрэр – джэгур пшъашъэм янэ-ятэхэм яунэ зэрэщырагъажьэрэр, осэхашIэ зэрэкIохэрэ шIыкIэр, джы къыздаштэгъэ хабзэкIэ уезгъэнэгуеу машинэхэр "зэрафапэрэ" шIыкIэр ыкIи нэмыкIхэр.

Непэ анахь джэгу хэбзэ гъэкIэкIыгъэхэр адыгэ щыIакIэм щызэзгъэзэфагъэхэр бжъэдыгъухэр ары. Ижъырэм илъэс Iоф къызпыкIыщтыгъэхэ джэгу хабзэхэр джы зы чэщзымафэкIэ зэшIуахы хъугъэ. Ар непэрэ щыIакIэм, охътэ щымыIэм къыхэкIыгъ (зэкIэ непэрэ нысэщэ джэгум хэлажьэхэрэм, нысэмрэ кIалэу къэзыщагъэмрэ къащегъэжьагъэу, къэралыгъо къулыкъу Iоф ашIэ) ыкIи зэмыусэжьхэу, амыухэсэу Адыгэ хэкум щызэдаштэгъэ хабзэ хъугъэ. Мы Iофыгъор уахътэу цIыфлъэпкъыр зыщыпсэурэм ичъэ бэ зэрэхэхъуагъэм ишыхьат. Ау лъэпсэгъэуцу хабзэхэр зэфэдэу къахэнагъ абдзэхэ джэгуи, бэслъынэй джэгуи.

Тыркуем ис адыгэхэм янысэщэ шIыкIэ хэкужъым щахэзыжьыгъэ шэн горэхэр къыхэнагъ: шыоу унэм ихьанхэу ежьэнхэр, кIалэхэр пшъашъэхэм яIэпэщысэхэм акIэдэунхэр (ижърэм дышъэидэ чысэмрэ кIэпщыпсхэмрэ акIэдэущтыгъэхэмэ, нэужым IэпэплъэкI хэдыкIыгъэхэм ялъыхъуакIощтыгъэх), нысэр тещэрыпIэм щагъэтIысыныр ыкIи фэшхьафхэр. Ащ дакIоу адыгэхэр зыхэс лъэпкъхэм яхэбзэ фэмэ-бжьымэхэри джэгу хабзэхэм ахэплъэгъощт. Ау щэч зыхэмылъыр, джэгу хабзэм ылъапсэ тыдэрэ лъэныкъуи, сыд фэдэ адыгэ лъэпкъи къыхэнагъ, хэкужъ адыги, хэхэс адыги: нысэм фэджэгунхэр, дэрмэн фэлъаIоу нысэ тепхъэ ашIыныр, джэгу пчэгум нысэм щетэнхэр ыкIи щехъохъунхэр, нысэщэ шхын зехьаныр зэрыхьаблэу зэдаIэтыныр (нысащэр чылэм щашIмэ), осэхьын-кIэлъыхьыжь Iофхэмрэ тыщасэмрэ зэкIэлъагъэкIоныр – мы хабзэхэр адыгэ лъэпкъкIоцI куп пстэуми зэдагъэцакIэ.

Ащ фэд сабыигъом ихабзэхэри: цIэус джанэр, мэфэ тIокIитIу охъуфэ щагум дамыхыныр, гъунэгъу унэ апэрэу зырахьэкIэ, кIэнкIэ занэкIэ къетэнхэр, нэтемыгъэфэ тIэтIые ышъхьац хагъэпкIэныр, а мурад дэдэр яIэу сабыир гъогу тырахьан зыхъукIэ ынатIэ пкIэгъуасэ щафэныр ыкIи фэшъхьафхэр.

ЦIыфым сыд ынэгу кIэкIыгъэми, сыд ытхъыгъэми, сыд къинихьагъу пэкIэкIыгъэми илъагъо зыфищэрэр идунай ыухыныр ары. Узым, лIэныгъэм къяшIэкIыгъэ хабзэхэр зыщызэтекIи къыхэкIми, мы шэн-зекIуакIэхэр анахь зыпкъ итхэм ащыщ.

Хьадагъэр, гъэеныр, щыгъыныр тыралъхьэжьын-тырахыжьыныр, шъыгъоныр, жъамэ гъэуныр – а зэпстэур адыгэ лъэпкъ пстэуми зэдагъэцэкIэрэ хабзэх.

КIэкIэу къэпIон хъумэ, щыIэныгъэм илъэныкъо пстэухэм къяшIэкIыгъэ хабзэхэр лъэпкъ зэкIэугъое амалэу, лъэпкъ зыкIыныгъэр къэзыухъумэрэ Iофыгъу. Дунаим щыхъурэ-щышIэрэм щыгъозэн (унагъом икъэлапчъэ Iухыгъэмэ – хьадакIэ рахыгъ; унашъхьэм быракъ хэгъэнагъэмэ – нысащэ яIэщт ыкIи фэшъхьафхэр), нэбгыритIоу гъогум рыкIохэрэм чIыпIэу зыдэщытхэм елъытыгъэу аныбжьи, блэгъэгъэ-IахьылыгъэкIэ зэрэзэфыщытхэри къэпшIэн (бзылъфыгъэр исэмэгумэ, къакIохэрэр зэшъхьагъусэх), шыоу къакIорэм тетыгъоу иIэм щыгъуазэ ухъун (сэхътан маистэ плъыжь щыгъэу, мэфищ шъынэшъо пэIо кIыхьэ щыгъмэ – пщы) – а бзэмыIу къэбархэр цIыфым къыфэзыхьыщтыгъэр хэбзэ гъэуцугъэу адыгэ лъэпкъкIоцI куп пстэуми зэдашIэщтыгъэр ары.

Арышъ, адыгэмкIэ адыгагъэм, адыгэ хабзэм лъэпкъыр къэбаркIэ, дунэееплъыкIэкIэ, гупшысакIэкIэ абдзах, шапсыгъ, бжъэдыгъу ыIоу зэхимыдзэу зэрипхыщтыгъэ, зэкIиугъуаещтыгъэ.

Хабзэр лъэпкъым идунэе хащ

Кавказыр лъэпкъыбэ чIыналъ. Ижъырэ кавказ лъэпкъхэри, кощырыпсэу лъэпкъхэу зэгорэм Темыр Кавказыр тIысыпIэкIэ хэзыхыгъагъэхэри мыщ щэпсэух.

Адыгэхэми илъэс мин пчъагъэхэм къакIоцI цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ къахэтIысхьагъ. Ахэр зэкI пIоми хъунэу адыгэхэм ахэкIосыхьажьыгъэх. Урымхэу, ермэлхэу, тыркубзэ зыIулъ лъэпкъхэу адыгэ чIыналъэм гурыт лIэшIэгъухэм къитIысхьагъэхэм непэ адыгабзэ аIулъ ыкIи, нэмыкI тарихъ лъапсэ зэряIэр ашIэми, янахьыбэм адыгэкIэ залъытэжьы.

Адыгэхэм лъэпкъ зэфэшъхьафхэр къахэкIухьажьыным телажьэщтыгъэмэ зэу ащыщ адыгэ хабзэри. Хэбзэ гъэуцугъэм къыдилъытэщтыгъэ зэфыщытыкIэхэр щымыщ цIыфышъхьэри нэмыкI лъэпкъ горэм изы купи адыгэм хэзэгъэнымкIэ амалышIущтыгъэ.

Ащ изыщыс хьакIэзещэн хабзэр:

унагъом щымыщ пстэури хьакIэу зэралъытэщтыгъэр;

цIыфэу къарихьылIагъэр мэфищ зыхъукIэ унагъом щыщэу зэралъытэщтыгъэр;

хьакIэр зыщыкIэрэ пстэури Iэрылъхьэ фишIыныр бысымымкIэ узэмыджэнджэшыжьын пшъэрылъэу зэрэщытыгъэр;

хьакIэр зыфэе-зыфэшIухэр унагъомкIи, хьаблэмкIи, чылэмкIи зэдыряIофэу зэрэщытыгъэр ыкIи нэмыкIхэр.

ЯтIонэрэмкIэ, адыгэ псэукIэ-лэжьакIэр, адыгэ лIэкъо зэхэтыкIэр, тарихълэжьхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, кавказ цIыф лъэпкъхэмкIэ щысэтехыпIэу щытыгъ. Ащ фэд адыгэ гъукIэхэм, тыжьынашIэхэм, онашIэхэм яIашIагъэхэр дэгъугъэмрэ дэхагъэмрэ яшапхъэу зэрэщытыгъэхэр. Адыгэ хъулъфыгъэ Iэшэ-шъуашэр, адыгэ шыум итеплъэ, ишэн-зекIуакIэ, гъогурыкIо хабзэу зэрыгъуазэрэр, лIыгъэм, лIэблэнагъэм зэрадэлажьэщтыгъэр, зэракIэнэкъокъущтыгъэр зэрэ Кавказэу пIоми хъунэу ящысэтехыпIагъ. Ащ осэ лыягъэ фыуегъэшIы шIэныгъэлэжь цIэрыIоу, кавказ культурэмрэ тарихъымрэ адэлажьэрэ пстэуми зэлъашIэщтыгъэу, ылъэпкъкIэ осетинэу, Гарданэ Батраз итхылъ щитхырэм: "Урыс ыкIи IэкIыб къэралхэм яшIэныгъэлэжьхэм зыжэу хагъэунэфыкIыщтыгъэр – адыгэхэм яIэдэкъэчIэкI псэуалъэхэмрэ хьап-щыпхэмрэ яшIуагъэрэ ядэхагъэрэ узкIэхьан умылъэкIыщт щысэтехыпIэхэу зэкIэ Темыр Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэмкIэ зэрэщытыгъэр ары. Адыгэ шхончышIхэм ыкIи тыжьынашIэхэм, шъуашIэхэм ыкIи онашIэхэм, шэкIыр зышъэщтыгъэхэм ыкIи дакIохэм ящытхъу зэрэ Кавказэу щыIугъэу щытыгъ. Щыгъыным, Iэшэ-шъуашэм идэхапIэкIэ адыгэхэр хэтрэ лъэпкъкIи унэшъошIхэу, щысэтехыпIэхэу щытыгъэх, модэм непэ итым икъежьапIэщтыгъэхэр адыгэхэр (щэрджэсхэр) арыгъэ. ИпытагъэкIи, идэхагъэкIи, ипсынкIагъэкIи, иIэкIуагъэкIи адыгэ IэшIагъэм ыпшъэ кIон щыIагъэп. Ащ къыхэкIэу шыонэ IапIэм къыщегъэжьагъэу цые-сэе зэпылъ адыгэ шъуашэм щыкIэкIыжьэу зэрэ Кавказэу зэдаштэгъэ шъуашэ хъугъэ. Ары адыгэ хъулъфыгъэ шъуашэм "черкеска" цIэр иIэу урысыбзэм зыкIыхэхьагъэри".

Адыгэ хабзэм изы лъэпсэгъэуцу нэшанэмэ ащыщыр – ихъулъфыгъэ лIыгъэкIэдэоу, щынагъор зэпичыным фэхьачымэу, ишъаохэр "лIэнымрэ лIынымрэ" ахигъадэу зэрэщытыгъэр ары.

Ащ ишыхьатмэ ащыщэу зы къэбар: гурдж (грузин) бзылъфыгъэм ишъхьэгъусэу къэрэбгъагъэр къызэбэкIрэм игухэкI шъхьакIо къыхэкIэу тхьаусыхэ орэд ыусыгъагъ. Ащ мырэущтэу къыщеIо: "Мы сишъхьэгъусэ шъхьахынэжъ гущэр сыдэущтэу згъэчеркесын гуща?!". Ар зытыриIухьэрэр – адыгэ хъулъфыгъэр лIыгъэм ишапхъэу гурдж гупшысакIэм къызэрэхэнагъэр ары.

Кавказ лъэпкъхэу абадзэхэм яныбжьыкIэ шIыкIае горэ агъэупабжьэ ашIоигъо зыхъукIэ: "Арэп, уадыгэба?!" - аIозэ ешхыдэщтыгъэх. Къушъхьэхэр (осетинхэр) зы кIалэ идахэ аIо ашIоигъоу щытхъунхэ зыхъукIэ: "Къэбэртаем фэдэу лIэблан!", "Къэбэртаем фэдэу шIыкIашIу!" - аIощтыгъэ.

Кавказыр дунаим дахэкIэ ахэзгъэщагъэхэм адыгэхэр апэ ит пIоми егъэлыягъэ хъунэпщтын. Сыда пIомэ, адыгэ чIыналъэр ижъырэм къыщегъэжьагъэу лъэпкъыбэмэ якIуапIэу щытыгъ. Илъэс минитIурэ шъихрэ мэхъу индо-европей лъэпкъхэм Кавказыр, Адыгэ шъолъырыр ягъэшIэгъуапIэу, яхъопсапIэу, ятаурыхъ IотапIэу, ятарихъ хэгъэщапIэу зыщытыр. Адыгэхэм якъэбар хэгъэушъхьафыкIыгъэу заIуатэрэр лIэшIэгъу тIокI фэдиз мэхъушъ, пшысэм ифэшъошэ нэшанэхэм къащегъэжьагъэу лъэпкъым ипсэукIэрэ ишэн-хэбзэ зэхэтыкIэрэ нэм къыкIэзгъэуцорэ тхыгъэхэм ащыкIэкIыжьэу уарехьылIэ.

Тарихъ къэбархэр щыгъыжъыем фэдэу зэкIэзыугъоерэ IудэнакIэу ащ апхырыщыгъэр – адыгагъэр, адыгэ хэбзэ гъэуцугъэр ары.

ЗекIолIхэм, щэкIо-щэфакIохэм, къэралыгъо къулыкъу зезыхьэрэ лIыкIохэм, шIэныгъэлэжьхэм ятхыгъэхэм, лъэпкъитIу азыфагу щызекIорэ Iофыгъохэм яшыхьат дефтерхэм (документхэм) уахаплъэмэ, адыгэм игъомлэпхъэ хэшыкIыгъи, иIэнэ зехьакIи, иунэ-щагу гъэпсыкIи, ишъуаши, ибзылъфыгъэ нэхъой-шъхьалъытэжьи, ипшъашъэ тхьаIофытэ идэхагъэрэ ибжьышIуагъэри, икIэлэ-гъуалэ ишъхьакIэфагъи хабзэкIэ гъэшIыгъэу, ушэтыгъэу, шапхъэкIэ гъэунэфыгъэу зэрэщытыгъэр къызэрафэIотэжьы екъу.

Илъэс шъитIу-шъищкIэ узэкIэIэбэжьмэ адыгэхэм къахэхьагъэу, илъэс зытIо ахэсыгъэхэм зэмызэщэу, агъэшIагъоу къаIотэжьырэр адыгэм ишъырытыгъ, изыпкъ ит шэн, нэплъэгъу лыерэ лъэбэкъу лыягъэрэ зыщамыдзрэ зекIуакIэр ары.

ЗэмыкIокIыжьрэ хьакIэщ хабзэр, чылэкIоцI зекIуакIэр, адыгэр мэзым изакъоу хэтми дунаир зэкIэ ежь къыкIэлъыплъэрэм фэдэу зэрэзекIощтыгъэр апчъыжьмэ, агъэшIагъоу, тхакIохэм зэIапахмэ, зым ипсалъэ адрэм итегъэкIапIэу, иIэубытыпIэу, ежь ягулъытэ зынэсыгъэ нэшанэхэр ащ пагъэщэжьзэ, къэкIощт лIэшIэгъухэм адыгэ лъэпкъым ыпсэ лъызгъэкIотэн къэбархэр тарихъым къыханагъэх.

Ащ фэдэх инджылызэу Дж. Белл имэфэтх тхылъ адыгэ лъэпкъ шхынхэм яIэшIугъэ, ахэр пчъагъэу зэрэзэтефыгъагъэр (зы унагъом ихьакIэ Iанэ шхыныгъо 42-рэ, адрэ унагъом – шхыныгъо 45-рэ а зы мафэм ащыхэIэн фае хъугъагъэ), адыгэ хьакIэщ тепIон-кIэлъыным ишынкIыгъэ Европэм ианахь хьакIэщ гъэшIуагъэхэм зэрапеIэщтыр, адыгэ лIы хафэм ишъэбагъэ гур ыщэфэу зэрэщытыгъэм, Тыгъужъыкъо Къызбэч илIыIо-лIышъуагъэр акIыгъужьэу дунэе лъэпкъшIэныгъэм осыет пIалъэ къэбарэу къыхинагъэмэ ащыщых.

Анахь игъэкIотыгъэу адыгэхэм къапытхыхьагъэмэ ащыщ французэу Дюбуа де Монпере. Мы зекIолIым гу зылъимытагъэрэ, нэшIукIэ зыхэмыплъагъэрэ адыгэ щыIакIэм зи къыхэмынагъэу къыпщэхъу.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум Урысыем илIыкIохэу – шIэныгъэлэжьы орэхъу, дзэлIы орэхъу – бэ адыгэмэ къяолIагъэр, къахэхьагъэр. Ахэмэ ащыщыбэхэм адыгэ шэн-хабзэм агъэшIэгъон фэдиз халъэгъуагъ ыкIи къатхыжьыгъ. Ащ ащыщ Н.Торнау: урыс дзэлIэу абдзахэхэм гъэры ашIыгъэу илъэситIо ахэсыгъ ыкIи игукъэкIыжьхэр къытхыжьыгъэх. Анахь ямышIыкIэ хъулъфыгъэ зекIокIэ хабзэу Н. Торнау хигъэунэфыкIрэмэ ащыщыгъэр – нэбгыритIоу урам къуапэм щызэрихьылIагъэхэр уяплъымэ, ныбджэгъу гуфэбагъэ зыхэлъ псалъэ зэфашIэу щыт пшIошIзэ, язырэм къэмапIэм къыригъэкIотыгъэ къэмэкур тыгъэм къызыпэшIэткIэ, итIум зэмзэгъыныгъэу азыфагу къитэджагъэм ыкIуачIэ къызэрэбгурыIощтыгъэ къодыер ары. Н. Торнау "ар урыс чылагъом щыхъугъагъэмэ, чыжьаплъэкIи лIитIур зэрэзэшIонагъэхэр къэпшIэщтыгъэ, - еIо, - сыда пIомэ, мэкъэ IэтыгъэкIэ зэдэощтыгъэх, Iэо-лъаозэ зэдэгущыIэщтыгъэх, бжымыри къыхэхьангъэкIи мэхъу". ЛъэпкъитIур зэригъапшэзэ, шIогъэшIэгъон зекIокIэ хабзэр тхакIом къеIуатэ, урегъэгупшысэ.

Адыгэ щыIакIэмрэ лъэпкъ хабзэмрэ хэшыпыкIыгъэ гупшысапIэу хэзыхыгъэхэмэ ащыщых Урысыем илъэныкъокIэ Н. Дубровиныр, П. Паллас, Г.Ю. Клапрот, К.Кох, И.Ф. Бларамберг, Л.Люлье, Ф.И. Леонтович, И. Клинген ыкIи фэшъхьафхэр.

Адыгэ гъэсагъэу я XIX-рэ лIэшIэгъум зилъэпкъ зиушэтыпIэу, илъэпкъышъхьэ къырыкIощтыр зимафэ къэс гупшысапIэу щытыгъэхэмэ ащыщых Нэгумэ Шорэ, Хъан-Джэрые, Бырсэйкъо Умарэ, Тамбый Пагор ыкIи нэмыкIхэр. Мыхэмэ ялъэпкъ, яхэбзэ гъэуцугъэ уасэу фашIыжьыщтыгъэмрэ гукIэ, гупшысэкIэ къагъэгъунэщтыгъэмрэ яIофшIагъэхэр яшыхьат.

Зэфэхьысыжь псалъэм щыгъэунэфыгъэн фаер – Адыгагъэр, Адыгэ Хабзэр нэмыкI лъэпкъ культурэхэм ахэгъэщагъэ зэрэхъугъэр, нэмыкI къэралхэр, нэмыкI лъэпкъхэр адыгэм нэшIукIэ къезгъэплъыщтыгъэ нэшэнабэ хэбзэ гъэуцугъэм щыпсыхьагъэу зэрэщытыгъэр ары.

Унэрэкъо Мир.