Бзылъфыгъэр Адыгэ Хабзэм изехьакIу

Бзылъфыгъэр Адыгэ Хабзэм изехьакIу
Культура
admin
Фото: Адыги.RU
15:44, 20 февраль 2019
998
0
Бзылъфыгъэр Адыгэ Хабзэм изехьакIу (МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу "Хъан-Джэрый" техыгъ) ЩыIакIэр шъыпкъагъэ хэлъэу къэIотэгъэныр литературэм ипшъэрылъ шъхьаI. Художественнэ гущыIэмкIэ ащ уепIу, гъэсэпэтхыдэу мэхъу. Адыгэ литературэр зыфэIорышIэрэр шIэныгъэ гъэнэфагъэ тхылъеджэм ригъэгъотын закъор арэп, адыгэ зекIуакIэр, дунэететыкIэр къэзыухъумэрэ хабзэм ащ ущегъэгъуазэ. Мы аужрэ илъэсипшIым адыгэ тхакIомэ япроизведениехэм тарихъыр, IорыIуатэр ыкIи мифыр художественнэ гупшысэкIэ ащызэрапхызэ, сюжетхэр къарашIэкIых. А зэпстэум гупчэу фашIырэр адыгэ хэбзэ зэхэтыкIэр ары, сыда пIомэ адыгагъэр героим изекIуакIэ шапхъэу фэхъу. Сабыим ипIун, игъэсэн зыIэмычIэ илъыр ныр, бзылъфыгъэр ары. Бзылъфыгъэр - щыIэныгъэм ылъапс, гукIэгъуныгъэм ишапхъ, Адыгэ Хабзэм изехьакIу. Ащ бын-унагъом псэ къыпегъакIэ, бэрэчэт гушIуагъор унэм къырелъхьэ,
Бзылъфыгъэр Адыгэ Хабзэм изехьакIу
Бзылъфыгъэр Адыгэ Хабзэм изехьакIу
(МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу "Хъан-Джэрый" техыгъ)

ЩыIакIэр шъыпкъагъэ хэлъэу къэIотэгъэныр литературэм ипшъэрылъ шъхьаI. Художественнэ гущыIэмкIэ ащ уепIу, гъэсэпэтхыдэу мэхъу. Адыгэ литературэр зыфэIорышIэрэр шIэныгъэ гъэнэфагъэ тхылъеджэм ригъэгъотын закъор арэп, адыгэ зекIуакIэр, дунэететыкIэр къэзыухъумэрэ хабзэм ащ ущегъэгъуазэ. Мы аужрэ илъэсипшIым адыгэ тхакIомэ япроизведениехэм тарихъыр, IорыIуатэр ыкIи мифыр художественнэ гупшысэкIэ ащызэрапхызэ, сюжетхэр къарашIэкIых. А зэпстэум гупчэу фашIырэр адыгэ хэбзэ зэхэтыкIэр ары, сыда пIомэ адыгагъэр героим изекIуакIэ шапхъэу фэхъу.

Сабыим ипIун, игъэсэн зыIэмычIэ илъыр ныр, бзылъфыгъэр ары. Бзылъфыгъэр - щыIэныгъэм ылъапс, гукIэгъуныгъэм ишапхъ, Адыгэ Хабзэм изехьакIу. Ащ бын-унагъом псэ къыпегъакIэ, бэрэчэт гушIуагъор унэм къырелъхьэ, лъапсэ регъэдзы, лъэпкъыр лъегъэкIуатэ.

МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу "Хъан-Джэрые" къызэхэтфызэ, адыгэ бзылъфыгъэр хабзэм изехьакIоу зэрэщытыр къэдгъэлъэгъонэу пшъэрылъэу зыфэдгъэуцугъ. Мы аужрэ илъэсхэм адыгэ критикхэм романым ижанрэ нэшанэу "гъэсэпэтхыд" ("узыпIурэ роман") зыфаIорэр къыхагъэщы. ГущыIэм пае, профессорэу Е.П. Шибинскаяр [1; 6], Цуекъо Юныс ироманэу "ГъучI Тыгъужъым итаурыхъ" зыфиIорэм апэрэ адыгэ роман-гъэсэпэтхыдэкIэ еджэ. Хьаджэкъыз ("ГъучI Тыгъужъым итаурыхъ") иобраз къызэхифызэ, критикым игущыIэхэр къегъэшъыпкъэжьы. МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу "Хъан-Джэрые" гъэсэпэтхыдэ нэшанэхэр зэрэхэлъхэр къыхегъэщы шIэныгъэлэжьэу Ахъмэт Джульетэ [2;]. Тэри ащ детэгъаштэ. Анахьэу Адыгэ Хабзэм изехьакIоу къыхэдгъэщрэр Къэнтатэ иобраз. Сэтэнэе гуащэр нарт эпосым игупчэу зэрэщытым фэдэу, Къэнтатэ иобраз романым исюжет къешIэкIыгъ. МэщбашIэм къызэригъэлъагъорэмкIэ, ар адыгагъэм, оркъ хабзэм изехьакIу, илъэпкъ иухъумакIу. Ежь бын иIэп, ау ыш икIалэхэу Хъан-Джэрые, Сахьид-Джэрые, Адыл-Джэрые епIух, Кърым-Джэрыеу къадэмыпсэурэми ренэу фэгумэкIы – СултIанмэ яджэныкъо машIо къеухъумэ. Ау исабый закъохэр арэп ащ къыгъэгъунэрэр. Джэныкъо машIом къыпыкIрэ фабэм зырагъэузэ къызэретIысэкIхэрэм фэдэу, МэщбашIэм игеройхэр Къэнтатэ къырешIэкIых: инысэу Бычэ, Шъэуай, Сысур, фэкъолIхэу Къаймэт, Хьадж-Къэсэй, нэмыкIхэри. Къэзэкъхэу СултIанмэ яIэгу къыдахьэхэрэми Къэнтатэ "илъэгагъэ" зэхашIэ. Къэнтатэ гъэсэпэтхыдэ къеджэрэп, егъэлыягъэу хэбзэ – зэхэтыкIэмэ къатегущыIэрэп. Ежь ищыIакIэ, игъэпсыкIэхэр, изекIуакIэхэр щысэтехыпIэу, гущыIэкIэ къэмыIогъэ гъэсэпэтхыдэу щытых. Хъан-Джэрые адыгагъэм ишъэфхэр гуригъаIо хъумэ, ащ иIэпыIэгъух гущыIэжъхэр, гущыIэ щэрыохэр, тхыдэхэр.

ГущыIэм пае, гущыIэжъхэу "ШIу зыгу имылъым, шIу фыщылъэп", "Iоф мыублэм блэ хэс", "ШIу шIи, псым хадз", "Сабыим уIущхыпцIэмэ, пцэ къуае делъагъо", "Пырамыбжь мэшъхьалъэ, шъхьадж илъэпкъ еожьы", "Шышъхьэр блэбгъэкIмэ, шыкIэм улъымыбэнэжь", "Шъыпкъэр - пкъэу, пцIыр - гъогу цIэнлъагъу", "Зэмышъогъу къызэдашъорэп", тхыдэхэу "Нысэу зигукъао шъхьантэм фэзыIотагъэр", "Баджэм Тыгъужъым илъэкъо кIэн Аслъаным зэрэригъэшхыгъэр", "ШъэогъуитIу якъэбар", "ЕкIэныкъо зэшхэм якъэбар" зыфиIохэу романым хэгъэщагъэхэм а пшъэрылъыр агъэцакIэ.

ШIэныгъэлэжьэу Бгъэжънэкъо Бэрэсбый [3; 16] Адыгэ Хабзэм зэмыхъокIын Iахьитфэу къыхигъэщыгъэхэр – цIыфыгъэр, намысыр, акъылыр, лIыгъэр, напэр – Къэнтатэ епхьылIэнхэу щытых. НахьыбэмкIэ ежь Къэнтатэ оркъ хабзэр ары ыгъэкъабылырэр, ишъаохэр зыкIипIукIыхэрэр. Бзылъфыгъэ шъхьалъытэжьыр ымыукъоу, зэрэбзылъфыгъэри зыщимыгъэгъупшэу, унэгъо унэшъошIынымкIэ пэр Мыхьамэт-Джэрые реты. Ятэшыпхъум шъхьэкIэфэшхо фишIэу, къыфэразэу зэрэщытыр, ыIорэр зэригъэлъапIэрэр Мыхьамэт-Джэрые изекIуакIэмэ къахэщы.

Къэнтатэ чыжьаплъ, ежь иунэгъо кIоцI къыщымыуцоу зэрэадыгэ лъэпкъэу ягумэкI ежьыми игумэкI. Акъылыгъэ хэлъэу цIыф зэфэшъхьафмэ екIолIакIэ къафегъоты: Бамбэт бзэджашIэми, лIы цIэрыIоу Щэхъурыкъо Тыгъужъи, къэзэкъэу Григорий Кондратьевич Матвеевми, де-Скаси ыкIи нэмыкIхэми.

Къэнтатэ бзылъфыгъэ шъэбэгъэ-гукIэгъурэ ным илIыгъэрэ хэлъ. Мыхьамэт-Джэрые укIыгъэу къыздащэжькIэ, ащ идунай тынч зэщэкъо. СултIан лъэпкъыр къыухъумэныр, яджэныкъо машIо ымыгъэкIосэныр, Адыгэ Хабзэм фэшъыпкъэхэу кIалэхэр ыпIунхэр ары зыфэпсэурэр. Ащ ипIукIэ амалхэр зэфэшъхьафых: тхьагъэпцIыгъэ шъэбагъэр хэлъэу, джэгуным хэтэу анахьыкIэу Адыл-Джэрые егъасэ. ИгущыIэ ыгъэлъапIэу, изекIуакIэ хэшIыкI фыриIэу, ихэукъоныгъэхэр зыдишIэжьэу, шъхьакIафэ хэлъэу епIу. ЗыгорэкIэ шъэбащэу дэзекIомэ, аталыкъым ымыпIурэр гъэсэхъуджагъэ хъукъомэ еIошъ, Къэнтатэ мэгумэкIы.

Анахь пэблэгъэ цIыфыр арыми лажьэ иIэу ылъытэмэ, пхъашэу, гукIэгъунчъэу пэуцу. Шъэуае Мыхьамэт-Джэрые ыукIыгъэу ышIошI зэхъум, ыпIугъэ кIалэм ар гукIэгъунчъэу дэзекIуагъ:

"Къэнтат гощэшхор унэпчъэ блыпкъым къыдэхьагъ, ыпашъхьэ итмэ къариIуагъ:

-Зэ моу шъуIукIот!.. Хэт сэIо куо-хьаушхо пщы щагум дэзышIыхьагъэр!..

- Шъэуае мэгъы, нан! – Адыл-Джэрые къызIуипхъотыгъ.

- Имэхъэджагъэ зыдешIэжьышъ мэгъы! СанэIу икI, мэхъэджэжъ!

- Симыхьакъ къыстыралъхьэ, нан … - Шъэуае ымакъэ къыщиутагъ.

- Сыуинанэп, сыуи Къэнтатэп, ащ фэдэ цIэкIэ укъысэмыдж!

- Сыд къысэпIуагъэми, Къэнтат, сыгу къыуабгъэрэп,- къэлапчъэм зынэсым, зыкъызэригъэзэкIыгъ: - А укъысэмыдж зыфэпIорэ цIэмкIи сыкъыомыджэн слъэкIыщтэп… Ау джы нэс сыздэщыIагъэм сыкъэзгъэтыгъэри симыхьакъ къыстезылъхьагъэри сэ уапашъхьэ къисщэн!.." [4;201].

Шъэуае гущыIэу къыкIэлъиIожьыгъэмэ гуащэр рагъэгупшысэ, ыгу джэнджэш къырагъахьэ, ау къызхигъэщрэп, гущыIэу ыIуагъэр зэкIихьажьырэп. Ау гощэ нанэм лIыгъэ хэлъ: зэрэмытэрэзыгъэр зыдишIэжьмэ, игущыIэхэр зыштэжьын цIыф.

Къэнтатэ цIыфыгъэ ин хэлъ. Сисурэрэ Шъэуаерэ сабый цIыкIузэ ибэу къэнагъэхэр зэрипIужьыгъэхэр, ыпхъоу ыкIи ыкъоу зэрилъытэхэрэр, янасып ыгъэпсы зэрэшIоигъор ащ ишыхьат.

Намыс (шъхьакIафэ) ахэлъэу Къантатэ-нанэм исабыйхэр епIух. ГущыIэр къемэкIэкIэу ежь изекIуакIэхэмкIэ шъхьэкIафэ къызфарегъэшIы. Нысэр гуащэм зэрэфыщытыщтыр, шъаохэр янэжъ зэрешъхьакIэфэщтхэр, Сисурэрэ Шъэуаерэ янэ папкIэу алъытэрэм зэрэдэзекIуапхъэр, фэкъолIхэм Къэнтатэ игощагъэ зэрагъэлъэпIэн фаер агурегъаIо, зэхарегъашIэ.

Арэу цIыф лъэшэу Къэнтатэ щытми, гумэхагъэ къызэрэхафэрэри, ыIорэмрэ ышIэрэмрэ "тэрэза-мытэрэза" ыIоу ыгу джэнджэш къызэрихьэри героим игупшысэхэмкIэ МэщбашIэм къегъэлъагъо: "…Хъан-Джэрые Къэнтат нанэр фыреплъэкIыгъ, игупшысэ зыфихьыщтыр ымышIэми, щхыпцIыгъэ, еупчIыгъэп… къыгос шъэожъыер джыри зэ ыгу къэкIыжьыгъ, ау гукIэгъу шъхьасыр къытекIоу джыри ыгъэгумэкIыгъэп.

Къэмыхъу рапшIэзэ, едж, умыбзадж, едж умышъхьах тIозэ, Iоф хэтыдзагъ. Бычи Сисури аIу-амыIоми, ным иIэшIугъэрэ унагъом ифэбагъэрэ акIэрычыгъэу къетэгъэхьы. Сэри, зыщищыкIагъи зыщимыщыкIагъи, сабыймэ сатеубгъогъащэу, мыр шъуитIысыкI, мыр шъуитэджыкI, мыр Iушыгъ, мыр делагъ, мыр адыгагъ, мыр нэпэнчъагъ сIозэ, агу зэпыскIэу зязгъэуджэгъумэ? Сыда мыр джы зэгупшысэрэр? Гупшысэ, сикIал, гупшысэ. Зэщымыщ зэпыгъащ, зэфэмыдэ зэдегъэкIу! Тэри егъашIэм джары тызхэтыр" [4;144].

Къэнтат адыгэ напэр къеухъумэ. ГущыIэжъым еIо: "Напэ уиIэмэ узэрэадыгэр бгъэгъуащэрэп: цIыфыгъи, лIыгъи, адыгагъи пхэлъ" [3;19].

Мыщ къыхэгъэщыгъэн фае СултIанхэм хъаныкъокIэ яджэхэу, кърым хъанхэм къатекIыгъэхэу зэрэщытыгъэр. Ау илъэс пчъагъэу адыгэмэ зэрахэсыгъэхэм къыхэкIэу ахэткIухьагъэхэу, адыгэкIэ залъытэжьэу, Адыгэ Хабзэр зэрахьэу, адыгабзэр аIулъэу, адыгэ Iофым фэшъыпкъэхэу Лъэустэнхьаблэ дэсыгъэ хъымыщые пщымэ ащыщ хъужьыгъэх. Арэу щытми, ренэу зэрэхъаныкъохэр къапэзыIэтын къыхэкIыщтыгъ. Романым икIэух Хъан-Джэрые идрамэ иаужрэ гущыIэхэмкIэ МэщбэшIэ Исхьакъ IупкIэу къыщитыгъ: "БгъуитIу язи, мохэми мыдрэхэми, сызэхашIыкIыгъэп…".

Адыгэ Хабзэм ифилософие (ыкIуачIэ, идэхагъэ, изэфагъэ ыкIи икуугъэ) зэхэзышIи зыштагъэ тимылъэпкъэгъу пчъагъэ щысэу тилитературэ хэтэлъагъо. ГущыIэм пае, адыгэ лIыжъым игъэпсыкIэкIэ фэд Василь (КIэрэщэ Т. "Хьаджрэт"). Ащ джыри зэ къеушыхьаты Адыгэ Хабзэр лъэпкъыр къызкъонэжьын хабзэу зэрэщытыр.

Лъэхъан пэпчъ еплъыкIэ зэфэшъхьафхэр цIыфмэ яI, цIыф зэхэтыкIэм, псэукIэ амалэу агъотрэм ар бэкIэ епхыгъ. Ащ къыхэкIыкIэ хэбзэ зэфэшъхьафхэр уахътэм дэкIодых, тарихъ мэхъух. Ащ фэд, гущыIэм пае, аталыкъым къешIэкIыгъэ хабзэр. Къэнтат гощэ нанэм еIо: "Сыд, Сисур, ори къысэдыргъхэрэмэ уагота? Бычи, Мыхьамэт-Джэрыий, фэкъолIхэри шъузыфаер сэшIэ сэ. ШъуешIушIэнэу, шъуедэхэшIэнэу, шъугу жьы дэжъугъэкIынэу шъуфаемэ, тучанмэ нысхъапэ ащащэшъ, къэшъущэф е шъор-шъорэу жъуды. ПаIо зыщыгъ шъэожъыий, шъхьатехъо зытехъогъэ пшъэшъэжъыий, пщы-оркъмэ ясабыйхэр ары зыфасIорэр, ежь-ежьрэу шхэнрэ ышъхьэ ыIыгъыжьынрэ зыщилъэкIыщтым, ны-ты IэшIу бзэгум акIэрычыгъэу адыгэ шэн пытэкIэ, фэгъэкIотэ-къыфэгъэкIотэжь щымыIэу, аталыкъ унагъомэ апIумэ, цIыф шъыпкъэ хъущтых. КIэлэхъумкIэ ащ Iо хэлъыжьэп. Сэ къысэдэIунхэу сшIагъэехэмэ, сышъхьамысэу пшъэшъэжъыехэри язгъэпIущтыгъэх. Ары шъхьае джырэ ныхэр, тыхэр апхъухэмкIэ махэх. Тэ джары адыгэ шэн-хабзэм тызэрэфагъэсагъэр, тыкъэзылъфыгъэхэр къытшъхьащымытыгъэ пае зыми тихьыгъэп, тишхыгъэп" [4; 53-54].

ЗэрэтлъэгъурэмкIэ, уахътэм зы хабзэхэр дэкIодых, адрэхэр къыдэхъух. Арэущтэу зыкIэхъурэр Iофыгъуабэмэ япхыгъ: гупшысакIэр, дунэееплъыкIэр, цIыфым материальнэ щыIакIэу иIэ хъугъэр ыкIи нэмыкIхэр. МэщбэшIэ Исхьакъ я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ихабзэхэр ары ироман къыщигъэлъэгъуагъэхэр.

ЗэлъашIэрэ просветителэу, тхакIоу, этнографэу, тарихълэжьэу Хъан-Джэрые ищыIэныгъэ фэгъэхьыгъэ тарихъ романым МэщбэшIэ Исхьакъ героим ицIыкIугъэ щегъэжьагъэу игъашIэ къырыкIуагъэр къыщигъэлъэгъуагъ, ащ голъэу, Къэнтат нанэр илъэгъохэщэу, Хъан-Джэрые идунэезэхашIэ гъэпсыгъэ зэрэхъугъэр къыгъэлъэгъон ылъэкIыгъ. Ары, тэ тишIошIыкIэ, произведением уасэ фэозгъэшIырэр. Шэн-хабзэхэр МэщбэшIэ Исхьакъ игъэкIотыгъэу къымытхыхьэу, ахэр романым хэгъэткIухьагъэхэу, уасэ къаритзэ, героймэ язекIуакIэхэм, анахьэу Къэнтат иобраз, арипхызэ къытыгъэх. Лирикэ-психологическэ ыкIи тарихъ-философскэ романэу "Хъан-Джэрые" литературоведхэм зэрагъэнэфагъэм дыкIыгъоу роман-гъэсэпэтхыдэкIэ уеджэн плъэкIынэу джары зыкIэтлъытэрэр.

Литературэр:
1. Шибинская Е.П. Педагогика деда Хаджекыза. – Советская Адыгея. – 14 июня – 2000.
2. Ащ фэдэ еплъыкIэ къыщиIуагъ Ахъмэт Джульетэ идиссертацие "Обновление эпической традиции в современном адыгейском романе" (А. Евтых "Бычья кровь", И. Машбаш "Хан-Гирей", Н. Куек "Вино мертвых").– 2009.
3. Бгажноков Б.Х. Адыгская этика. – Нальчик, 1999.
4. МэщбэшIэ И. Хъан-Джэрый. – Мыекъуапэ, 1999.

Хьамырзэкъо Нуриет.
Ctrl
Enter
Заметили ошЫбку
Выделите текст и нажмите Ctrl+Enter
Обсудить (0)