Ижърэ Рим ихэбзэгъэуцугъэхэмрэ "Адыгэ Хабзэмрэ"

Ижърэ Рим ихэбзэгъэуцугъэхэмрэ "Адыгэ Хабзэмрэ". Тумэ Рахьми 1941 илъэсым Мараш къалэ Гоксун районым ит къуаджэу Темырага къыщыхъугъ. Пэублэ еджапIэр ежь икъуаджэ, гурыт еджапIэр къалэу Мараш къащиухыгъ. 1967-рэ илъэсым Истамбул университетым июридическэ факультет къыухыгъ. 1971-м къыщегъэжьагъэу Истамбул адвокатэу щэлажьэ.

Тумэ Рахьми 1961-м Истамбул Багъларбаш Кавказ Культурэ Хасэм зыхарегъатхэ. 1979-1984, 2005-2007 IофшIэгъу илъэсхэм хасэм итхьаматэу хахы.

Кавказым, Кавказ культурэм фэгъэхьыгъэ конференциехэм ахэлажьэ. Ахэмэ ащыщых: "Адыгэхэм алъапс", "Ассимиляцие", "Хэхэсхэм къапэтаджэрэ Iофыгъохэр", "Адыгэхэм якощыкI", "Абхъазыр къэралыгъуа?", "Абхъазымрэ Къыблэ Осетиемрэ къэралыгъохэр зыкIэтхэжьыгъэ юридическэ зэзэгъыныгъэхэм адиштэу къэралыгъо шъхьэфитэу лъытэгъэн зыкIыфаер", "Адыгэ хабз", Къэбэртэе-Бэлъкъар къэралыгъо университетым ипедагогическэ факультет "АдыгабзэкIэ гъэсэныгъэ зэгъэгъотыным фэгъэхьыгъ" зыфиIорэ псалъэу къыщишIыгъэр.

"Адыгэхэм якощыкI" зыфиIорэр "Кавказым фэгъэхьыгъэ конферанситф" зыцIэ тхылъым къыдэхьагъ. Тырку шъхьафитныгъэ заом хэлэжьэгъэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэ пьесэу осмэныбзэкIэ тхыгъэр непэрэ тыркубзэмкIэ ытхыжьыгъ.

Кавказ Хасэхэм яфедерацие, Абхъазым IэпыIэгъу фэхъурэ комитетым, Дунэе Адыгэ Хасэм непэ къызнэсыгъэм адэлажьэ…

Адыгэ хабзэм фэгъэхьыгъэ конференцием Рахьми къэбэртэябзэкIэ къыщиIуагъэхэмрэ Адыгэ хабзэмрэ хыешI къэралыгъо хабзэмрэ язэфыщытыкIэ ехьылIэгъэ тхылъэу Adige xabze "Adige Etiği ve Etikeni" (2009) Тыркуем къыщыдэкIыгъэмрэ къахэхыгъэ пычыгъохэр кIэхабзэкIэ ттхыжьыгъэ.

МэщфэшIу Нэдждэт

- Лъэшэу сигуапэу мы шIэнΙуатэм сыхэлажьэ… Хымэ хэгъэгу укъыщыхъугъэу, къэбгъэшIагъэм хэхэсэу упсэугъэу хэкужъым Адыгэ хабзэм фэгъэхьыгъэ шIэнΙуатэм уишIошΙхэр къыщипIотыкΙыныр зэрэмыIэшΙэхыр сымышIэу щытэп. Арэу щыт нахь мышIэми лъэпкъ итэкъухьагъэм икультури итэкъухьагъэ мэхъуба?... Ари цэрыцэу уугъоижьын фаеба?... Хэхэсым лъэпкъым фэгъэхьыгъэу къыфэнагъэр, къыухъумэн ылъэкIыгъэр, игукъэкIыжьхэр хэтымыпшэмэ, хэкурысым къыухъумэн илъэкIыгъэм хахъо зыфишIыгъэм чIэнагъэ ышIынба?

Джа екIолΙакΙэр сигъуазэу Адыгэ хабзэм фэгъэхьыгъэ гущыIэ заулэ къэсшIы сшIоигъу…

СицIыкΙугъом къыщегъэжьагъэу анахь бэдэдэрэ зэхэсхыгъэ гущыIэхэм язырэр "хабзэр" ары. Тыджэгу хъуми, тыгъ хъуми, тышхэ хъуми тызэуталIэ зэпытыгъэр "емыкIу", "хьайнапэ", хабзэп" зыфэпIощт гущыIэхэр арыгъэ.

Седжэ зыщыхъугъэм дезгъэжьагъ "Адыгэ хабзэ" гущыIэм къикIырэм нахь куоу сытегупшысыхьэным. Зытет шъыпкъэр къэсIонышъ, непи "хабзэм" къызэлъиубытырэ лъэныкъо пстэури къызгурыIуагъэу зыслъытэжьырэп. "Адэ къыбгурымыIогъэ пкъыгъом итхылъ сыд фэдэу птхын плъэкIыгъа?" зыIонхэр къыкъокIын зэрилъэкIыщтыри сымышIэу щытэп. Арэу щытми нахьыжъхэм къаIотэжьэу зэхэсхыгъэхэм, тыркубзэкIэ тхыгъэ тхылъэу сызэджагъэхэм "хабзэм" къыраIуалΙэрэр зэрэсфимыкъугъэр ары тхылъыри сэзгъэтхыгъэр.

1972 илъэсым апэрэу Нальчик сыкъэкIон слъэкIыгъ. Къэбэртэябзэри сшIэщтыгъ, ау хабзэм фэгъэхьыгъэ ушэтынхэр сшIыным игъо сифагъэп. Ащ къыщегъэжьагъэу нэIуасэ сызыфэхъугъэ тхакIохэм, шIэныгъэлэжьхэм сиупчIэмэ яджэуапхэр сигъэразэу язгъотылIагъэп. Сыджыгъэ тхылъхэм, тхыгъэхэм "хабзэм" сыкътегущыIэным сытырагъэгушхуагъ. КъэIогъэн фае, зэфэсхьысыжьын слъэкIыгъэм илъэс шъэныкъом къыриубытэу нахьыжъхэм адысиIэгъэ зэдэгущыIэгъухэм яIахьэу хэлъыр зэрэмымакIэр.

Адыгэ хабзэм фэгъэхьыгъэ ушэтынхэр ныбджэгъу заулэ тыхъоу 1968 илъэсым джыри хэкум сыкъэмыкIозэ едгъэжьэгъагъ. УпчIэ 920 фэдиз зэхэдгъэуцуи Тыркум, Иорданием, Сирием, Хэкум щыпсэурэ нэIуасэхэм афэзгъэхьыгъ. Бэп пэгъокI къытэзытыжьыгъэр. Ау игъэкIотыгъэ пэгъокI къэзытхыжьыгъэхэри къахэкIыгъ. Гукъау нахь мышIэми 1980-м иябгъонэрэ мазэ Тыркудзэм хэгъэгум тетыгъор зыщеубтым, бзэгоу афахьыгъэм къыхэкIкIэ сиунэ къалъыхъугъ. Ситхылъэхэри, зэхэзгъэуцогъэ упчIэхэри, япэгъокIхэри сагъэгъотыжьыгъэп.

Сызэрэюристыр "Адыгэ хабзэр" къэстхыхьанымкIэ, сыкъытегущыIэнымкIэ кIочIэгъу сфэхъугъэу сшIошIы. КъэмыIуагъэмэ мыхъущтыр аужрэ илъэсхэм, къэбэртэябзэу шIы, урысыбзэу шIы "хабзэм" фэгъэхьыгъэ тхылъ мымакIэ къызэрэсIэкIэхьагъэр ары. ЗэрязгъэдзэкIыхи урысыбзэкIэ тхыгъэхэм щыгъуазэ зафэсшIыгъ. АдыгабзэкIэ тхыгъэхэм сэ сяджагъ.

А пстэуми зэфэхьысыжьэу сагъэшIыгъэр:

"Хабзэр" Iанэр зэрэзепщэщт, хьадагъэм узэрэдэзекIощт, джэгур зэрэзэхэпщэщт къодыер арэп. Нэбгырэ зырызхэм къызэрашIошIыри хабзэу къапштэ зэрэмыхъущтыри нафэ. ШъхьакIэ сыд илъэныкъокIи къэтхыхьагъэу, тхыгъэу зэрэщымытым къыхэкIкIэ нэбгырэ зырыз еплъыкIэхэри хабзэу къашIомыгъэшIын плъэкIырэп. Ащи "Хабзэм" ыуасэ къырегъэIыхы. ЩыIэкIэ-псэукIэр сыд ылъэныкъокIи зэзгъафэрэ "Хабзэм" ыуасэ къызеIыхырэм ар зиIэхьэ тикультури, культурэр зые тилъэпкъи чIэнагъэ ешIыба?...

Арэу зыщыткIэ "Хабзэр" дыгъэри бзыгъэу къэтхыхьаныр, тиныбжыкIэхэм алъыдгъэIэсыныр типшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщэу ыкIи ассимиляцием пэуцунымкIэ ишIуагъэ къэкIонэу сэлъытэ.

Хабзэри, хабзэм тыдэрэ ибзыпхъи тэ тишIошIкIэ къохьапIэ бзэхэр "нормэ"-кIэ зэджагъэхэ гурыIор ары. Арышъ "нормэм" игугъу къэтшIымэ, хабзэм къикIырэри нахь гурыIогъошIу хъунэу тэлъытэ.

Псэ зыпытхэм яIэпкъ-лъэпкъ ежь Iэпкъ-лъэпкъым ишIуагъэ зыхэлъ пкъыгъохэр къышIын, Iэпкъ-лъэпкъым иягъэ зэкIыщт шIоир пкъым хэзыщыщт гъэпсыкIэ зэриIэм фэд пIоми ухэмыукъонэу, цIыф купхэми купэу зыгъэпсэущтхэ социальнэ, юридическэ нормэхэр къыхамыхэу хъурэп. ШIэныгъэр биологическэ теориекIэ зэджэгъэ мы еплъыкIэм елъытыгъэу тыдэрэ зы цIыф купи, зыщыпсэурэ чIыналъэм зынэсыгъэ социальнэ лъэгапIэм, яэкономикэ зэфэщытыкIэ диштэу социальнэ, юридическэ нормэхэр зэхелъхьэх. Мы нормэхэр, цIыф купхэр купэу щыIэным фэIорышIэх. Нормэхэм язэхэлъыкIэ лъапсэ фэхъух ижърэ лъэхъанхэм къащегъэжьагъэу къакIугъэ производствэ шIыкIэхэр, хэгъэгур зэрэуцугъэ шIыкIэр, хэгъэгум къыхихыгъэ системэр… ЗэлъыIэсырэ лъэпкъхэм якультурэхэр нормэ зэхалъхьэм хэлажьэх. Нормэхэр язэхэлъыкIэ лъапсэ афэхъурэ пкъыгъохэм ялъытыгъэу лъэныкъо зэфэшъхьафыбэкIэ зэтеуыутын, къэптхыхьан плъэкIыщт. Ахэм зэу ащыщ цIыф купхэр теократическэ купрэ демократическэрэ аIоу зэрагощырэри. Теократическэ цIыф купым нормэхэр Тхьэ ашIыгъэу къалъытэ. Демократическэ цIыф купхэм нормэхэр цIыфхэм зэрэзэхалъхьэрэр ашIэ... Адыгэ лъэпкъыр демократическэ цIыф купхэр ары зыхалъытэрэр.

Хабзэм илъэныкъо пстэуми зы нэбгырэр къатегущыIэн зэримылъэкIыщтыр нафэ. Арышъ сэ непэ макIэу зигугъу ашIыгъэ лъэныкъо горэм шъунаIэ тешъозгъадзэмэ сшIоигъу. Ар Хэгъэгу- къэралыгъор ары…

Непэрэ къэралыгъо гъэпсыкIэм фэдэ адыгэмэ зэрямыIагъэм фэшI "Адыгэмэ къэралыгъо яIагъэп" зэраIорэр сэ мытэрэзэу сэлъытэ. Тхыдэм къыдакIоу Хэгъэгухэм якъэхъукIэ зэблэхъузэ къырэкIо, зэтемыфахэуи къатхыхьэу къыхэкIы. Тэ тегъэкIапIэ тшIыщтыр 1933 илъэсым зыкIэтхэжьыгъэхэ "Монтевидео" (Montevideo) зэзэгъыныгъэм къызэритхыхьагъэр ары:

ЧIынэлъэ гъэнэфагъэм щыпсэурэ цIыф куп гъэнэфагъэм кIуачIэу къылъытэрэ, чIынэлъэ гъэнэфагъэм щыпсэурэ цIыфхэм ацIэкIэ нэмыкI хэгъэгухэм адэгущыIэн, унашъо къадиштэн, зэзэгъыныгъэ адишIын фитыныгъэ зиIэ социальнэ зэхэщагъ. Адыгэхэм зэхэтыкIэу яIагъэр, адыгэ хабзэм икIуакIэ, лIыкIохэр, дзэ пащэхэр зэрагъэнафэщтыгъэр, хабзэм текIырэм зэрэдэзекIощтыгъэхэр, япщыхэм нэмыкI къэралыгъомэ зэзэгъыныгъэ зэрадашIыгъагъэр къэралыгъо нэшанэхэмэ атефэу, адиштэу тэлъытэ.

ЦIыф купымрэ къэралыгъо кIуачIэмрэ лъэшэу зэпхыгъ. А зэпхыныгъэм лъапсэ фэхъурэри цIыф купхэм ягъэпсыкI, яшэн зэхэлъыкI, япсихологие арэу тшIошIы. А лъэныкъомкIэ цIыф купхэр "индивидуалистрэ", "коллективистрэ" аIоу тIо агощы. ЦIыф купыр индивидуалистмэ, нормэхэм, нэбгырэ зырызхэм ягъэпсыкIэ нахь къыдалъытэ. Коллективист цIыф купхэм ежь купым ишIоигъоныгъэ нэбгырэ зырызхэм нахь зыхащэн фае мэхъу. ЦIыф купым инормэхэм ялъытыгъэу цIыф зырызхэм яфитыныгъэ игъунапкъэхэри нахь зэжъу мэхъу. Арэу мыхъоу, цIыфхэр ащ къемыуцуалIэхэу къэралыгъор къэхъурэп.

Джыри зы еплъыкI. ЦIыф купхэм, ящыIакIэ нахьышIу ашIыныр, язэфыщытыкIэ агъэдэхэныр, цIыфхэр фитэу, яфитыныгъэ кIимычэу, мамыр ахэлъэу ыгъэпсэуныр арымэ гугъапIэу рапхырэр ащ фэдэ зэфэхьысыжь къэзытырэ тыдэрэ зы зэхэщагъи, фашIыгъэ цIэм емылъытыгъэу, хэгъэгоу – къэралыгъоу лъытэгъэн фае. Арышъ къэралыгъохэм уасэ афэтшIы зыхъукIэ, зэреджэхэрэм е гъэпсыкIэу иIэм нахьэу ицIыфхэм язытет еплъыгъэмэ нахь тэрэз хъунэу тщэхъу.

Тэ тиеплъыкIэкIэ Кавказ къэралыгъохэр Федерациеу щытыгъ.

Тыдэрэ зы лIакъом (племя) фитыныгъи, тхьэмэтэ гъэнэфагъи иIагъ.

Лъэпкъ зэфэсым лIакъохэм ятхьэматэхэмрэ, ялIыкIохэмрэ хэлажьэщтыгъ. Лъэпкъ зэфэсым чIыпIэ гъэнэфагъэ иIагъэп. Игъо зыщилъэгъурэ чIыпIэм щызэфэсыщтыгъ.

Мы зэфэсым непэрэ къэралыгъом ипкъыгъохэу законодательный органым, исполнительнэ органым, юрисдикцием яфитыныгъэхэр иIагъэх, япшъэрылъхэри ыгъэцакIэщтыгъэх. Зэхэсыгъохэр ом изытет елъытыгъэу губгъоми, псэуалъэхэми ащашIэу хъущтыгъэ. ЦIыфхэми зытегущыIэхэрэм яшIошI къыраIолIэн фитыныгъэ яIагъ. Зэфэсым хэлажьэхэрэри, хэлажьэхэрэм япчъагъи гъэнэфэгъахэу, пыупкIыгъэу щытыгъэп.

Зэрагъэпщынэщтыр зэфэсым къыхихырэ купыр ары зипшъэрылъыгъэр.

Непэрэ милицием ипшъэрылъхэр зыгъэцэкIэрэ пкъыгъо яIагъэп. Зыдэхынхэ зыфимытыгъэхэр хабзэр арыгъэ, ащ дэхрэм ифэшъуашъэ езгъэгъотрэри Хасэр, Зэфэсыр арыгъэ.

СигущыIэ Мр. Лонгорс адыгэмэ афэгъэхьыгъэу къытхыгъэмкIэ къэсыухы сшIоигъу:

"Кавказым, шъхьафит лIакъохэм (племя) азэфагу къэзэрэухъумэжьыр зылъапсэ зэпхыныгъэ, зыкIыныгъэ илъ. Джыри нэгъэсыгъэу зэхэмыфыгъэ мы цIыф зэфэщытыкIэм лъэпкъыр, непэкIэ цивилизацием къахилъхьан ылъэкIыщтым нахь зэфагъэ-гулъытэмрэ, нахь губзыгъагъэмрэ фепIух, фелэжьых.Мы чIыналъым хэти ежь зыфитыжь, бэшIэ Iазагъэм игулъытэ хегъахъо, губзыгъэу егъасэх. Еджэхэзэ къызIакIагъэхьагъэ шIэныгъэ щыIахэп пIоми ухэукъощтэп. Ау Бекон (Bacon) "Iушыгъэмрэ, гурыIомрэ уемыджэуи, еджэным къыдэкIон ылъэкIыщтым нахь ушъагъэу къызIэкIэбгъхьэн плъэкIыщт. Ар къыздэхъугъэхэм Адыгэ хэгъэгум бэу уащырихьылIэщт. КIэкIэу губзыгъагъэр зылъапсэ мы культурэ лъагэм къыхэкIкIэ адыгэхэр зыщыпсэугъэ хэгъэгухэм кIуачIэм ылъэныкъокIи, лъытэныгъэм ылъэныкъокIи анахь лъэгапIэхэм нигъэсыгъэх…".




Тумэ Рахьми