Адыгэ къашъом къешIэкIыгъэ хабзэхэр

Адыгэ къашъом къешIэкIыгъэ хабзэхэр. Ижъырэ лъэхъанхэм къащегъэжьагъэу непэ къызнэсыгъэм адыгэхэм ясыд фэдэрэ зэхэхьэ-зэхэкIхэми япхыгъэ джэгухэр зэгъэпэшыгъэу, хэбзэ гъэнэфагъэхэр къяшIэкIыгъэх. Ахэр зыщашIырэ чIыпIэм икъыхэхын щегъэжьагъэу, джэгур зезыщэщтхэм, къашъохэм язэкIэлъыкIуакIэ щыкIэкIыжьэу егупшысэхэзэ зэрагъэзафэ. АпэрапшIэу джэгур зыфэгъэхьыгъэм елъытыгъэу чIыпIэу зыщашIыщтыри къыхахы. ГущыIэм пае, тхьэбэ диныр зыщалэжьыщтыгъэ зэманым Тхьэмэ япхыгъэ джэгухэм янахьыбэхэр ТхьачIэгъ мэзым, чъыг гъэнэфагъэм дэжь щашIыщтыгъэ. Огъу зыхъукIэ ощх къырагъэщхынэу тхьэлъэIу ашIыщтыгъэ, хьанцэгуащэр зыхадзэжьыгъэ псыхъом дэжь щыджэгужьыщтыгъэх. Нысэщэ джэгур къэзыщагъэм иунэ, иIэгу дэмыфэмэ, къоджэ гузэгум е къоджэгъунэм цIыфэу къекIуалIэрэр зытефэн чIыпIэ къыхахэу ашIэуи хъущтыгъэ. [1; 55]. Непи къоджэдэсэу нысащэ зиIэм ищагу щегъэджэгу. Къэлэдэсхэм кафе-ресторан, шхапIэхэм ащагъэджэгу.

Сыд фэдэрэ джэгу лIэужыгъуи пчэгоу иIэр къашъор ары.

Адыгэхэм къашъор, къэшъо утыкур агъэлъапIэу, тхьэлъэIу фэIо-фэшIэ чIыпIэу алъытэщтыгъэ, джэгур окIофэ цIыфымрэ тхьэхэмрэ зыщызэIукIэрэ уахътэу, шIумрэ дахэмрэ якIурэ гъогоу ашIошI хъущтыгъэ [2].

ДжырэкIи джэгум хэлэжьэрэ пстэуми язекIуакIэкIэ яакъыл, ягъэсагъэ, яцIыфыгъэ зынэсырэр къызщагъэлъэгъон зыщалъэкIыщт чIыпIэу ар щыт.

Щысэ пчъагъэ къэпхьын плъэкIыщт къаIотэжьыгъэуи, хъугъэуи тхьэлъэIу горэ цIыфым зишIыкIэ ар къыдэхъумэ нэузырэу ыгъэцэкIэжьынэу зытырилъхьажьыщтыгъэр къашъом епхыгъэу. ГущIэм пае, "сыфэуджыжьын" е "лъапцIэу сыкъэшъожьын" ыIуагъэу. Ащ фэдэу къуаджэу Хьащтыку (Тэхъутэмыкъое район) дэсыгъэу Нэпсэу БэгъэгушIо къэшъонэу пчэгум къызытехьэкIэ ашIэжьэу пшъэшъитIу къыфытыращэщтыгъэ. "Ышы фэшIы къырегъашIэ" - аIощтыгъэ. БэгъэгушIо тIолъфэныкъоу (зэтIуазэу) шы иIагъ Отечественнэ зэошхом хэкIодагъэу. Хэт ышIэра а итIуазэм къэшъоныр икIэсагъа е нэмыкIа "сыпсаоу сыщэIэфэ сшы пае пшъашъэ къыфэзгъэшъощт" - ыIогъагъэу къаIотэжьы [КъэзыIотагъэр: Гъазый Бирамхъан, илъ. 50 ыныбжь].

Мы щысэмэ къызэраушыхьатырэмкIэ, къашъор нэузыр штапIэуи, нэузыр хэкIыжьыпIэуи агъэнафэщтыгъэ.

Джэгур рагъэжьэным ыпэкIэ къырагъэблэгъэщтхэр агъэунэфыщтыгъэ. ДжэгокIо купэу пчэгум итыщтым (хьатыякIор, пщынаор, пхъэкIычаохэр) апэрапшIэу езэгъыщтыгъэх. Ахэмэ бэкIэ япхыгъагъ джэгур зэрэкIощтыр. Пщынэо дэгъур, хьатыекIо цIэрыIор зэтырахыщтыгъэх. Ахэмэ къагъэуцурэ хабзэм тетэу зекIощтыгъэх, уахътэу къагъэнэфагъэм джэгум ифэIо-фэшIэ пстэури рагъэхъулIэщтыгъэх. Макъэ зэрагъэIущтыми, зыгъэIущтми гъунэ лъафэу лIакъом инахьыжъхэр агъэнафыщтыгъэх. ХьэкIэ лъапIэу е блэгъэ гъэшIуагъэмэ япэсыгъэу лIыкIохэр афашIэу щытыгъ. Къоджэдэсхэм Iор-IотэжькIэ анэсыщтыгъэ. НыбжьыкIэхэм пщынэ макъэр егъэблэгъэ мэкъэгъэIу афэхъущтыгъэми, пшъашъэхэм алъамыгъэкIуагъэу е гъусэ ямыIэу джэгум къэкIонхэр хэбзагъэп.

Джэгум хэлажьэхэу куп заулэ къыхэбгъэщын плъэкIыщт:

Апэрэр – джэгу хасэр, нэжъ-Iужъ упчIэжьэгъухэр. Утыку ихьахэрэр дэгъоу алъэгъунэу мыхэр агъэтIысыщтыгъэх. Ахэмэ ащыщ гори джэгу тхьэматэкIэ еджэхэу шапсыгъэмэ агъэнафэщтыгъэ. Джэгу зэхэщэкIэ хабзэхэм алъыплъэнхэу, тэрэз-мытэрэзым анаIэ тырагъэтын IэнатIэ мы купым иIагъ. Ау нахьыбэрэмкIэ джэгу тхьэматэ хъурэр джэгур зиджэгур ары. Ар е къэзыщагъэм ят (нысэщэ джэгу хъумэ) е лIакъом инахьыжъхэм ащыщэу лIакъом ыгъэнэфагъэ гор, е ямыIахьылми, цыхьэ фашIэу ар зыгъэцэкIэшъунэу алъытэрэ цIыф.

ЯтIонэрэ купыр – джэгум хэлэжьэнэу (еплъынэу) къекIолIэгъэ цIыфхэр.

ЦIыфэу джэгум къекIуалIэхэрэр сыдми ежьхэр еплъын, загъэтхъэн къодыеу щымытэу къызфэкIуагъэхэм афэулэунхэ, "хъярыр адаIэтын", хъурэ-шIэрэм хэлэжьэнхэ фай.

ХьатыякIом цIыфхэр упчIэжьэгъу ышI фэдэзэ, "Сыд игъу?" "Сыдэу шъухаплъэрэ мырэущтэу тшIымэ?" – ыIозэ джэгум зэдыхэлажьэх. ХьатыякIом игущыIэ уасэу иIэм нахь мымакIэу цIыфэу къекIолIагъэхэр джэгур зэрекIокIрэм хэIэзыхьанхэ фитых. ГущыIэм пае, хьатыякIом джэгур зэрэзэрищэрэр агу римыхьэу, кIыхьэ-лыхьэу зыригъэшIэу, е нэмыкIэу алъытэмэ, цIыфхэм зэпагъэун хьатыякIор зэблэрагъэхъун амалхэри яIагъ.

Ящэнэрэ купыр – хьатыякIомрэ, пщынаом икупрэ. ХьатыякIом игугъу шъхьафэу къэпшIынэу тефэ – мыр джэгум ирежиссер шъхьаI пIоми хъущт. Хасэми, цIыфхэми аIорэр ышIэн фаеу, ащ ылъахъэу щытми, хьатыякIом фитыныгъэшхо иI. Къэбэртэемэ, гущыIэм пае, джыри къахэнагъ хьатыякIом "джэгупщ"-кIэ еджэхэу. ХьатыякIор ары джэгум щыхъурэ-щышIэрэр зэкIэ зэблэзыщрэр. Адрэхэм ялыягъэу ар пчэгум ежь-ежьырэу ихьан-икIын фит. Пчэгур зыубытыщтыр зыгъэнафэрэр хьатыякIор ары ныIэп, хьатыякIор ары ымакъэ Iоу къашъохэрэр тезыщэн, тезыщыжьын фитыр. Сэмэркъэун, "ыгу зэмыIурэр" ыумысын фай, жэбзэ дахэкIэ, гущыIэ зэгъэфагъэкIэ пчэгур егъэкIэракIэ, хъущтымрэ-мыхъущтымрэ цIыфхэр щегъэгъуазэ. Ащ къыхэкIэу хьатыякIом бжъэдыгъухэмрэ кIэмгуехэмрэ "кууакIокIэ" еджэхэу зэхэпхыщт. Хабзэу щыIэхэм якъэгъэгъунакIоу, шъхьадж зыдэщытыщтым рыгъунэжьэу ынаIэ тетэу пчэгур зэзыгъафэрэр хьатыякIор ары.

Пчэгум изэхэтыкIэ хабзэу пылъхэм ащыщ пшъашъэхэм анэIу къыблэм фэгъэзагъэу (акIыб унэм фэгъэзагъэу) нахьыжъ нахьыкIэу къызэрэуцухэрэр. Ахэм апэчIынатIэу хъулъфыгъэ-кIалэхэр къэуцух. Пшъашъэхэм ясэмэгубгъукIэ нэжъ-Iужъхэр, джэгу тхьэматэри ахэсэу мэтIысых. Хасэм ипэчIынатIэу пщынаомрэ, пхъэкIычаохэмрэ хъулъфыгъэхэм нахь апэблагъэу мэуцух. Пчэгум хъураеу къеуцокIых: шыухэр – хъулъфыгъэмэ акIыбкIэ, унагъо ис бзылъфыгъэу къэмышъохэрэр ыкIи кIэлэцIыкIухэр – пшъашъэмэ акIыбкIэ. ХьатыякIор, къызэрэтIуагъэу, пчэгум ит.

Джэгур къезгъэжьэн, къызэIузыхын зылъэкIыщтыр зэтырафэу щыт. Ежь хьатыякIом къызэIуихын фит, нахьыжъ гъэшIуагъэмэ ащыщ горэм къыригъэжьэнэу елъэIухэу мэхъу, е хьакIэ лъапIэ къекIолIагъэмэ ащи къырагъэублэн алъэкIыщт. НыбжьыкIэми къэшъокIо цIэрыIоу щытмэ, ари фиты ашIышъущт. Тыркуем ис адыгэхэм зэхащэрэ джэгухэм ныбжьыкIэмэ къашъохэр къырагъажьэу, хъярыр къызызэкIаблэкIэ, етIанэ нахьыжъхэр къырагъэблагъэу мэхъу [7]. Израиль джэгур зэхэхьафэкIэ хъулъфыгъэ кIалэхэр мэджэгух [3]. Сыдэу щытми, хьатыякIом къэшъощт хъулъфыгъэм ыцIэ къыреIо. ХьатыякIор Iазэмэ, гущыIэ зэгъэфагъэкIэ, гъэкIэрэкIэгъэ хъохъукIэ къэшъуакIор къытырещэ. Нахь Iэзэжьмэ къэшъуакIо пэпчъ нэмыкI гущыIэ къыфегъоты. Нэбгырабэ зыхэлэжьэрэ къашъохэм афэмыдэу зыцIэ къыраIогъэ хъулъфыгъэм пшъашъэ къыфыхащэу хабзэ. Пасэм пшъашъэу къыхащыгъэм лъэбэкъу ышIын, пхъэцуакъэмэ къяуцохын фэягъэ. Пшъашъэр зы заулэрэ мыхъыеу кIалэм изекIуакIэ лъыплъэу, икъэшъуакIэ зэригъашIэу щытти, кIалэм шъхьащэ къышIэу Iэ джабгъукIэ гъогур къызыригъэлъэгъукIэ къешIэнэу ежьэщтыгъэ. Пшъашъэу къытырищагъэр чIыпIэ итэу, кIалэм пшъашъэр хъураеу къыкIухьэти, ичIыпIэ иуцожьыти, ащ ыуж къашъор рагъажьэщтыгъ. Ащ фэдэ тещакIэр, егъэблэгъакIэр къэбэртаехэм непэ къызнэсыгъэм ахэлъ.

КъэшъуакIор пшъашъэм ынапэ тезыхын, ыгу хэзгъэкIын фэдэкIэ зекIо хъущтэп. ГущыIэм пае, ышъхьэ благъэу рихьылIэн, ыIапэ нэсын, е зыгорэ риIон фитэп, ары пакIошъ Iэ щэигъэм нахь благъэу ебгъукIон фитэп. Ар дэгъоу щэолъэгъу архивнэ (хроникальнэ) кадрэхэу я ХХ-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъо тырахыгъэу Адыгэ Республикэ телевидением ихъарзынэщ хэлъхэм [5]. Къашъом хэтэу кIалэр пшъашъэм пэгъокIзэ, метрэ хъун фэдизкIэ пэблагъэ зыхъукIэ, хьатыякIом псынкIэу азыфагу зыкъыдедзэшъ, хьатыекIо бэщымкIэ кIалэр къыIуегъэкIоты. Пшъашъэри джащ фэдэ къабзэу хабзэ хэлъэу зекIон фэягъэ ыкIи а зы хъулъфыгъэм бэрэ къыдэшъонри емыкIукIэ фалъэгъущтыгъэ. "Адыгэхэм пшъашъэр зы нэбгырэм бэрэ къыдэшъон нахьи, нэбгырабэмэ чэзыу-чэзыоу къадэшъоныр нахь къаштэ" – къетхыжьы Хъан-Джэрые [4; 284]. Ущхэу, угущыIэу къашъом утетыныр джырэ уахътэми емыкIушхокIэ алъытэ.

Къашъохэрэм язекIуакIи хэбзэ гъэнэфагъэхэр пылъыгъэх. ГущыIэм пае, сыд фэдизэу хъулъфыгъэр псынкIэу къэшъоми, пкъыр зэкIэупкIагъэу мысысэу ылъакъохэр псынкIэу зэблихын фэягъэ. Ащ фэдэ къэшъуакIэм епхыгъагъ хъулъфыгъэм ышъхьэ загъорэ пхъэлагъэ тырагъэуцоти къызэрагъашъощтыгъэр. Лагъэр ышъхьэ къемыфэхэу къызышъокIэ, ар къэшъокIо IазэкIэ алъытэщтыгъэ. Джащ фэдэу пшъэшъэ къэшъуакIоми хэбзэ гъэнэфагъэхэр пылъыгъэх: ыIэхэр сыс къодыеу, пкъыр занкIэу, ылъэкъо зэблэхыкIэ джанэр ымыгъэсысэу зекIон фэягъэ. ЗэлъашIэрэ пщынаоу нысэщэ пчъагъэ зыгъэджэгугъэ Лъэцэрыкъо Кимэ зэрэтигъэтхыжьыгъэмкIэ егъашIэм адыгэ пшъашъэм тамэм нэсэу ыIэ ыIэтыщтыгъэп.

Пчэгу текIыжьыкIэми хабзэхэр пылъых. Непэ къашъор зэпызгъэун фитыр хъулъфыгъэр ары. Ащ тыримыщыжьэу пшъашъэр текIыжьын фитэп. Ау Дж. Беллрэ [6], Хъан-Джэрыерэ [4] къызэратхыжьырэмкIэ ыпэкIэ апэу текIыжьыщтыгъэр пшъашъэр ары. Непэ къызнэсыгъэми кIалэр пчэгум къыринэу текIыжьэу Тыркуем щашIырэ джэгухэм ахэтэлъагъо [5]. Аущтэу зыхъукIэ кIалэм нэмыкI пшъашъэ къыфытыращэ. КIалэм ежь-ежьырэу пшъашъэр зытырищыжьыкIэ, пшъашъэхэр зыдэщытым нэс ыгъэкIотэжьынышъ, ипхъэцуакъэмэ атеуцожьыфэ ыIэхэр еушхохыгъэу ежэу ыпашъхьэ итын фэягъэ. Шъхьащэ фишIын, кIыбкIэ къызэкIакIозэ, лъэбэкъу заулэ ышIын, джабгъур пшъашъэм фэгъэзагъэу зыкъызэригъэзэкIыжьын, ичIыпIэ екIолIэжьын фэягъэ. Пшъашъэми ыкIыб кIалэм фигъазэщтыгъэп, пшъэшъэхэщхэр къыпэгъокIыхэти, зэкIащэжьыщтыгъэ.

Непэ пшъашъэр текIыжьы шIоигъомэ къыздашъорэм гурегъаIошъ, къэшъокIо кIалэм тырещыжьы.

Хъулъфыгъэм тыримыщыжьыгъэ бзылъфыгъэм изекIуакIэ мытэрэзэу алъытэшъ, ушъхьагъоу иIэр хьатыякIом зэригъэшIэн, къэшъокIо кIалэм лажьэ иIэу ылъытэмэ тазыр тырилъхьан фит.

Къашъохэр. Къашъохэм уатегущыIэн зыхъукIэ къыхэбгъэщынхэ фае уджхэр. Я XIX-рэ лIэшIэгъум рихьылIагъэу къашъохэр къэзытхыхьагъэхэм джэгухэр уджымкIэ рагъажьэу уджыкIэ аухыжьыщтыгъэу аIо. джырэ уахътэм щыIэх чIыпIэхэр (гущыIэм пае, Сирием щыпсэурэ адыгэхэр) джыри аущтэу къыщышъохэу. Ау нахьыбэрэмкIэ уджым джэгур рызэфашIыжьэу щыт.

Хъулъфыгъэу удж е удж хъурае къешIэ зышIоигъор рагъэблэгъэфэ емыжэу пчэгум техьан фитыгъ сыдигъокIи. Ау мыщи зы хэбзэ гъэнэфагъэ пылъ: пшъашъэу къытырищэн фитыр зичэзыукIэ апэу щытыр ары ныIэп. Ащ блэIэбыкIэу ыуж ит пшъашъэхэм ахэдэн фитыгъэп. ДжырэкIэ а хабзэри зыгъэцэкIэжьырэр мэкIэ дэд. ТIурытIу къешIэхэ зыхъукIэ бжъэдыгъухэм анэмыкIэу, нэмыкI адыгэ лъэпкъхэм зэкIэми пшъашъэр кIалэм иджабгъукIэ агъэуцу.

Удж хъурае къешIэхэрэр зэкIэ хъураеу аблыпкъхэмкIэ зэрэIыгъхэу щэ пчэгур къызакIухьэкIэ тIурытIоу загощыжьышъ, "тIурытIу" е "гощэудж" шъхьадж зыфаем фэдизрэ къешIэх. Ащ елъытыгъэуи къэшъо мэкъамэр зэблахъу. "ТIурытIу" къыздешIэрэ орэдышъохэр зэфэшъхьафын алъэкIыщт. Ащ "псэпэ орэдкIэ" еджэх. Удж хъураем егъэпшагъэмэ, "тIурытIу", "гощэудж" зыфэпIощтхэр якъэшIыкIэкIэ бэу зэфэдэхэми мыхэр нахь шъхьафитэу, гущыIэгъу, сэмэркъэу зыхэзэгъэрэ къашъох.

"Уджхэм" афэмыдэу нэбгыритIу-плIы нахьыбэ зыхэлэжьэрэ къашъохэм хъулъфыгъи бзылъфыгъи къырамыгъэблагъэхэу пчэгум ежь-ежьырэу къихьанхэ фитыхэп. "Зэкъокъашъу", "Гощэудж", "Зыгъэгус", "Дукъакъ" зыфэпIощтхэр чIыпIэ-чIыпIэу ащашIэщтыгъэхэмэ, тыдэкIи "ЗэфакIу" - кIахэм, "Къафэр" - къэбэртаехэм зэрахэлъым фэдэу щытыгъэхэп. "ЗэфакIор" - тIэкIу нахь псынкIэу, ау "Къафэм" фэдэу нэбгыритIу къэзышIырэр. Адыгэ шъолъырым пчэгум ит нэбгыритIумрэ хьатыякIомрэ афэшъхьафэу къашъор окIофэ утыкум зи ихьэрэп. IэкIыб къэралхэм ащашIырэ джэгухэм нэбгырэ тIурытIоу "ЗэфакIу" е "Къафэ" къашIэу пчэгум куп заулэ зэдытетын алъэкIы. Ащ иушъхьагъоу тызэупчIыхэрэм къаIорэр нэбгырэ бэдэдэ джэгухэм къызэрякIуалIэрэр ары. Джэгу хъумэ адыгэу Iэгъо-благъом исыр зэкIэ къызщызэрэугъоикIэ, къекIолIэгъэ пстэури зэрызэ нэмыIэми къэшъонэу нэф ошъыфэ игъо ифэхэрэп. Ащ пае нэбгырэ тIурытIоу куп заулэ къызэдэшъонхэу изын араты ыкIи ар хабзэ афэхъугъ.

Аужрэ къашъоу джэгур зэрэзэфашIыжьрэр удж-хъураер ары. Мы къашъом зы нэбгырэ къэмынэу пшъашъэу джэгум къекIолIагъэр зэкIэ къыщышъоным хьатыякIор лъыплъэн фэягъэ.

IэкIыбым щыпсэурэ адыгэхэм янысэщэ джэгухэм къащашIырэ къашъохэу тызхэплъагъэхэм джыри зы хэбзэ хьалэмэт къахэдгъэщыгъ: пхъэмбгъу пхъэкIычым кIэрыт жъыокIо купым къаIорэ орэд едзыгъохэр арых. Ахэр купищэу зэтефыгъэх:

мэхьанэ къызэрымыкIырэ пычыгъохэу жъыум хадзэхэрэр (ринэ-ринэ, ойнэ-рина);

мэхьанэ къызэрыкIрэ едзыгъо кIэкIхэу къэшъо мэкъамэм димыштэ дэдэу, ау изэрар къэмыкIоу хапчъэхэрэр ("сикIасэм сыкъыдэшъо", "а пшъэшъэ дахэр", "тэдэ хъугъа пшъэшъэ нагъор?");

орэд шъуашэ зиIэ едзыгъохэу къашъор къашIыфэ жъыуакIомэ къаIохэрэр.

Тыркуем ис адыгэхэр ахэмэ джэгу орэдкIэ яджэх. Лъэпэрышъом, щэщэным къешIэхэ хъумэ а орэдхэр къыдаIох. Ащ фэдэ орэд текстыбэ къыдэхьагъ Унэрэкъо Рае итхылъэу "Тыркуем ис адыгэхэр. IорыIуатэр" зыфиIорэм [8].

Хэкужъым къыщашIырэ къашъохэм ащыщэу орэд текст икъугъэ зигъусэр уджыр ары ("Си Пакъ"). НэмыкI къашъохэм (зэфакIоми, лъэпэчIасэми, сэмэркъэу къашъохэми) пщынаом игъусэ жъыуакIохэм (пхъэкIычаохэм) мэкъамэм диштэрэ орэд цыпэхэр хадзэзэ дежъыух. Ащ къашъор къегъэкIэракIэ, къэшъуакIохэми джэгум Iут цIыфхэу еплъыхэрэми изэрар якIырэп.

Зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон хъумэ, лъэпкъ культурэм илъэныкъо пстэуми уахътэм, чIыпIэм ялъытыгъэу зэхъокIныгъэхэр яIэ зэрэхъугъэм фэдэу, адыгэ къашъомэ къяшIэкIыгъэ хабзэхэри зэблэхъугъэ хъугъэх. Анахьэу ар нафэ къызыхъурэр IэкIыбым щыIэ адыгэхэмрэ хэкужъым къинагъэхэмрэ якъашъохэр зызэбгъапшэкIэ ары. ДжырэкIэ тынаIэ зытетыдзагъэр къашъохэм ятхыпхъэхэм, IорыIуатэу, мэкъамэу ахэмэ ягъусэхэм япхыгъэ хабзэхэр ары.

Литературэр:
1. Бгажноков Б.Х. Черкесское игрище. – Нальчик, 1991.
2. Авторым ивидеоархив. КъэзыIотагъэр МэщфэшIу Нэдждэт. Тыркуем 1994-рэ илъэсым Эскишехир щытырахыгъэ хабзэхэр щысэу къехьых.
3. Авторым ивидеоархив. Рихьаныерэ, Кфар-Камэрэ 1993-рэ илъэсым щытырахыгъ.
4. Хан-Гирей. Записки о Черкессии. – Нальчик, 1978.
5. Адыгэ Къэралыгъо Телевидением иархив щыщ. – Нальчик, 1991.
6. Белл Дж. Дневник пребывания в Черкессии в течении 1837, 1838, 1839 гг.//АБКИЕА. – Нальчик, 1994. – С. 480.
7. Интернетым къихыгъэ видео Тыркум, къ. Арик-Баши 2005-рэ илъэс.
8. Унэрэкъо Рай. Тыркуем ис адыгэхэр. IорыIуатэр. – Мыекъуапэ, 2004.

Кушъу Светлан.