Адыгэ чъыгым изы къутамэу Кощхьабл Адыгэ чъыгым изы къутамэу Кощхьабл

Iэнэтелъ тхылъ ыкIи IофшIагъ зигугъу къэсшIыщтыр. Ар 2018-рэ илъэсым ыкIэм Мыекъуапэ пчъагъэмкIэ 500 хъоу къыщытырадзагъ. Адыгэ РеспубликэмкIэ зы адыгэ къоджэшхо итарихъ ащ щыгъэунэфыгъ: «Аул Кошехабль – введение в историю» зэреджагъэхэр.

Плъапсэ умышIэу тарихъ куур зэхэпфышъущтэп. Джары хэти илIакъо, икъуаджэ, ихэку, иреспубликэ, Хэгъэгум къарыкIуагъэр ышIэн зыкIыфаер. Игъорыгъозэ шIэныгъэ зэгъэуIугъэ­хэм гупшысэр къагъэущы; шъхьэ­лъытэжьыр, хэгъэгу ыкIи лъэпкъ шIулъэгъур къыфэкIо. Уахътэр ехьыжьагъэу, шы емылычэу мачъэ, цIыфхэри ащ дэушъэх, ау сыд ишIыкIэми, зыкъэбгъотынымкIэ анахь мэхьанэ зиIэр уиблэкIыгъэрэ уине­пэрэ ацыпэхэр зэпщэлIэшъунхэр, тарихъыр уиIэубытыпIэу уапэкIэ улъыкIотэныр ары.

Ар къагурыIоу ыкIи дэгъоу зэхашIэу, авторищым якъуаджэу Кощхьаблэ тхылъ фагъэхьазы­рыгъ, ар шIэныгъэ-акъыл лъэпсэ дэгъу зиIэ тхылъ. НэкIубгъо 300-м къехъурэ тхылъым теплъэ гохь иI, къуаджэу Кощхьаблэ итамыгъэ ыкIи сурэтхэу «Адыгэ тхыпхъ (орнамент)» зыфиIорэ альбомым къыдэхыгъэхэ сурэт­хэр тешIыхьагъэх. Тхылъым ыкIыбкIэ – Щыкъ Рэмэзанэ ышIыгъэ монументэу «Шыу закъу» зыфиIорэр теолъа­гъо. Ахэм гу лъыуагъатэ, тхы­лъыр тарихъ блэкIыгъэм къыщежьэу, джырэ мафэхэмкIэ кIэкIыжьэу зэрэзэхэтыр.

«Сыда непэ адыгэ къуа­джэхэм тхылъ афэтхыгъэныр къызыхэкIырэр ыкIи ащ мэхьанэу иIэр?» зыIонхэри щыIэх.

Ащ елъытыгъэу уегупшысэмэ, непэ ти Адыгэ Республикэ (нэмыкIхэм ягъэпшагъэмэ), чIыгоу ыубытырэр бэп, райониблэу гощыгъэ; зы цыпэм – Фэдз укъыщежьэу республикэ кIахэм – Псэйтыку унэсыным машинэкIэ зы мэфэ гъогу ищыкIагъэр. Ау адыгэ лъэпкъым ышъхьэ къырыкIогъэ тарихъ кIыхьэр – мафэ къэс гупшыс. Лъапсэмрэ шъхьапэмрэ къэбгъэгъунэшъуныр ары зэкIэ зыфэкIожьырэр, ащ ухэтми, гукIэ, псэкIэ уфэхьазырын фае.

Родинэр. Хэта е сыда ар? Ар – уичIыгу, чIыпIэ гупсэу укъызщыхъугъэу узщапIугъэр; уиурам, уикъуадж, уипсыхъу; еджапIэр, уилIакъу, уиунагъу, уянэ-уятэхэр, уикIэлэегъа­джэ­хэр, уихэку, уи Хэгъэгу.

Мы зэкIэ къыпфызэхэзыф, нахь ппэблагъэ зышIырэ къуа­джэ пэпчъ итарихъ тхыгъэ. Непэ тэ анахьэу тыкъызтегущыIэщтыр Кощхьаблэ фэгъэхьыгъэ тхылъы­кIэр ары.

Тхылъыр къызэIуехы Дзэсэжъ Заурбый иусэу «Кощхьаблэ иорэд» зыфиIорэм.

Адыгэ чъыгым изы къутамэу
Лабэ ыIагу укъитэджагъ.
Къэбэртэе лъэпкъым изы Iэрамэу
Адыгэ чIыналъэр къэбгъэ­дэхагъ.
Адыгэ хьаблэу сэ си Кощ­хьабл,
Зэманым ижъуагъоу укъыт­фехыгъ.
Уашъом пэлыдэу, чIылъэм итхыдэу,
Адыгэ псэукIэм ишапхъэ ухъугъ.
Адыгэ тхыдэм тятэжъхэм ялъагъор
ХэмыгъэкIуакIэу лъагэу пIэтыгъ.
Тыжьын пэшIэтэу ти адыгагъэр
ГъэшIэ лъэмыджэу Лабэ ипщыгъ.
Жъогъо пшIыкIутIум яжьау учIэтэу
Адыгэ лъагъом занкIэу утет.
Адыгэ шыу закъор уиIэшъхьэтетэу
Къахэнэ сабыйхэм о уису­рэт.
Къэралыгъошхоу тэ тызэрысым
Ихъарзыналъэм тэри тыхэт.
Кощхьаблэ дэсхэм ахэлъ намысыр
Къэбар мыкIодэу орэдым хэт.
КъыIуатэрэр, изэхэтыкI

Кощхьаблэ ехьылIэгъэ тхы­лъым тарихъыр ыкIи поэзиер зэфэдэу, зыр зым ригъэкъужьэу щызэдэIорышIэ: лIэшIэгъу блэкIыгъэр зыфэдагъэр нэм къыкIигъэуцоу мэхьанэ зиIэ хъугъэ-шIагъэхэр нэкIубгъо инхэу щызэтегъэпсыхьажьыгъэх, блэкIыгъэ чыжьэм игумэкI-лыуз зэхыуагъашIэ.

Тхылъыр анахьэу зытегъэ­псыхьагъэр ныбжьыкIэхэу зихэгъэгу тарихъ зэзыгъашIэмэ зышIоигъохэр ары; охътэ зэб­лэкIхэм яхъугъэ-шIагъэхэм акъыл-гупшысэу уагъэшIырэм зыкъэбгъотынымкIэ, уигъогу урыплъэжьынымкIэ, шIум уфэлэжьэнымкIэ мэхьанэшхо яI.

IофшIагъэр Мэкъулэ Джэбраилэ игущыIапэу «Ушэтыным имурад ыкIи ипшъэрылъхэр» зыфиIорэм къызэIуехы. Мыщ авторым IупкIэу къыщыриIотыкIыгъ тхылъым мэхьанэу иIэр, ащ теурыкIуагъэ хэмылъэу авторхэм Iоф зэрэдашIагъэр, литературэ зэфэшъхьафыбэу агъэфедагъэм ацIэ къыщыреIо, ащ джыри нахь цыхьэ тхыгъэм фыуегъэшIы. Ащ къыкIэлъэкIох шъхьэхэу: «Постижение истории» (З. А. Бзасежев); «Основание аула Кошехабль»: мыр нахь темэ жъгъэйхэмкIэ къиIотыкIыгъ: «На границе двух империй»; «Земледелие, орудия труда». «Религиозные верования и жилище». Ахэм къатегущыIагъ З. Дзэсэжъыр.

«Семья и семейный быт. Одежда. Вторая половина ХIХ в. – нач. ХХ в.» (Р. Дзэсэжъ).
«Кощхьаблэ 1917-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1941-рэ илъэ­сым нэс» зыфиIорэр къыраIотыкIыгъ Мэкъулэ Джэбраилэрэ «Зэо илъэс фыртынэхэр. 1941 – 1945-рэ илъэсхэр» Дзэсэжъ Заурбыйрэ.

БлэкIыгъэ чыжьэм ыкIи джырэ уахътэм яхьылIагъ шъхьэу «Кощхьаблэ 1945 – 2017-рэ илъэсхэм» зыфиIоу, политикэ ыкIи щыIэкIэ-псэукIэ лъэны­къохэм афэгъэхьыгъэр.

Я V-рэ шъхьэр – Кощхьаблэ ицIыф пэрытхэм къатегущыIэ ыкIи кIэух зэфэхьысыжьэу «Обретая историческое сознание и свою идентичность» зыфи­Iорэр къыщытыгъ.

Тхылъым сурэтхэр бэу дэтых, ахэр къуаджэм итарихъ хъугъэ- шIагъэхэм, ахэм ахэтыгъэ пэ­рытхэм ыкIи непэрэ мафэхэм ягъэпсакIохэм атырахыгъэхэр, тарихъ пкъыгъо сурэтхэр арых.

Щытэлъэгъух тхылъым къоджэ старшинам (пащэм) икъоджэ тамыгъэу джэрзым хэшIыкIы­гъэр; Кощхьаблэ мэщытэу дэтыгъэр, зэлъашIэрэ меценатэу Трахъу Лыу ар 1904 – 1905-рэ илъэсхэм аригъэшIыгъагъ.

Адыгэ пщынэо цIэрыIоу Хьагъэудж Мыхьамэт исурэт (1870 – 1918), Темыр-Кавказ лъэпкъ полкым епхыгъэгъэ адыгэ взводым хэтыгъэхэр; апэрэ колхозхэм чанэу ащылэжьагъэхэр; медицинэм, гъэсэныгъэм яIофыгъохэр Кощхьаблэ зэрэщыкIэкIыгъэхэр; культурэр непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу мыщ щыолъэгъух. Къуаджэу Кощхьаблэ Адыгэ Республикэм ицIыф псэупIэ гупчэ инэу зэрэщытыр, щыпсэурэ цIыфыбэм щыIэны­гъэр зэрякIасэр, Iофым егугъухэу апэкIэ зэрэлъыкIуатэхэрэр къы­щиIотыкIыгъ. Щэч хэлъэп, Iоф­шIэгъэ дэгъу авторхэм тагъэлъэгъугъэр. Тиадыгэ къуаджэ пэпчъ итарихъ къызщиIотыкIыгъэ тхылъ фэтхыгъэныр епэ­сыгъ, ащ лъэпкъ тарихъыр нахь къызэтыригъэнэщт, цIыфхэри нахь ыгъэгупшысэщтых.

Авторхэм ыкIи къуаджэу Кощхьаблэ щыпсэухэрэм тафэгушIо тхылъымкIэ, лъэбэкъукIэ дахэхэр ашIынхэу афэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.