ШыкIэпщынэ макъэр ренэу орэIу! ШыкIэпщынэ макъэр ренэу орэIу!

Адыгэхэм ялъэпкъ культурэ икъэухъумэнрэ ихэхъоныгъэрэ иIахьэу ахишIыхьагъэм пае Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ и УказкIэ «Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ щытхъуцIэр ащ къыфагъэшъошагъ. Типарламентариехэми ащ игъэхъагъэхэм осэшIу къафашIыгъ — Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Со­вет — Хасэм и Щытхъу тамыгъэу «Хабзэ. Пшъэрылъ. ЦIыфыгъ.» зыфиIорэр ащ къырапэсыгъ.

А цIэ лъапIэхэр лъэпкъ Iэпэщысэхэм япхыгъэу щытых. Ау, хэгъэунэфыкIыгъэн фае, Абыдэ Хьисэ исэнаущыгъэ а зымкIэ ухыгъэ хъурэп. ШIогъэшIэгъонэу, ынаIэ зытыридзэу, ыгукIэ зыфэщагъэу щыIэр макIэп.

— МВД-м икъулыкъухэм бэрэ Iоф ащыпшIагъ, подполковник цIэр уиIэу отставкэм укIуагъ. Хабзэр зыукъуагъэм ифэшъуа­шэм тетэу пхъашэу удэзекIоу къыхэкIыщтыгъэ, ау ащ дакIоуи гулъытэ ин зиIэ творческэ цIы­фэу укъэнэжьын плъэкIыщтыгъэ. Сыдэущтэу зы нэбгырэм а лъэныкъуитIур зэдигъэцэкIэныр къыдэхъущтыгъа? — тшIогъэшIэгъонэу Хьисэ теупчIыгъ.

— Къулыкъур схьы зэхъум аужырэу Iоф зыщысшIагъэр Урысые Федерацием пщыныжь ягъэхьыгъэнымкIэ и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм ирайон уголовнэ-гъэцэкIэкIо инспекциеу N 7-р ары, ащ сырипэщагъ. Ахъщэу къэзгъахъэ­рэри сиунагъо рысIыгъынэу сфикъущтыгъ. СиIофшIэн сегугъущтыгъ. Сипшъэрылъэу згъэцэкIэн фаемрэ сыгу рихьырэ, сыгу зыфэкIорэ Iофымрэ зыпа­рэкIи сахэдагъэп. ТIуми уахътэ къызэрафыхэзгъэкIыщтым ренэу ыуж ситыгъ.

— Хьис, уфольклориста, уэтнографа, хьаумэ IэшIагъэхэм апылъ цIыфхэм уащыща?

— А пстэуми сахэзыщагъэр сятэжъ ихьакIэщ ары. Сятэ­жъэу Нарыч тарихъIотэ Iазэу щы­тыгъ. Ащ ипчъэхэр ренэу цIыфхэм афызэIухыгъагъэх. Адыгэхэм ятарихъ лъэуж ин къыхэзынэгъэ лIыхъужъхэу Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, Хьатх Мыхьамэт Гъуазэм, ШэрэлIыкъо Къызбэч ыкIи нэмыкIхэм афэгъэхьыгъэ пщыналъэхэр тихьакIэщ ренэу щыIущтыгъэх. Нарт эпосым щыщ пычыгъохэри, гъэшIэгъонэу амакъэ дашIызэ, къыщаIощтыгъэх. Ахэр зэхэзыхыхэрэр дамыхьыхынхэу хъущтыгъэп. Хьамтэхъу Аюбэ, шIэныгъэлэжьхэм анахь таурыхъIотэ Iазэу алъытэщтыгъэм, къы­Iорэ нарт пщыналъэхэм бэрэ сядэIунэу амал сиIагъ. Сятэу Къэсэй дэгъоу орэд къыIощтыгъ. Ащ едэIу зышIоигъо­хэр тихьакIэщ имызакъоу, джэгухэми къякIуалIэщтыгъэх. Сянэу Хьалымэти мэкъэ дахэ иIагъ, орэдыбэ ышIэщтыгъ. Сятэшэу Даути адыгэ орэдыбэ къыIощтыгъэ. Зэгорэм Шъачэ ипсауныгъэ щигъэпытэнэу кIон зэхъум сэри гъусэ сыфэхъугъагъ. Тынэсыфэ орэдхэр къыIуагъэх, сэри тIэкIу сыдежъыущтыгъ…

А лъэхъэнэ чыжьэхэм Хьисэ ыгу къихьэу ригъэжьэгъагъ унэгъо ансамблэ зэхащэшъугъагъэемэ зэрэдэгъугъэр. Ыкъохэу Адамрэ Артуррэ, джащ фэдэу ыпхъоу Асыет нахь чъэпхъыгъэ къызэхъухэм, Хьисэ ятэ еупчIыжьи, программэ агъэ­хьазырыгъ, ижъырэ адыгэ орэд­хэр сценэм къыщаIохэу рагъэ­жьагъ.

Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтым щеджэ зэхъум, Абыдэ Хьисэ нэIуасэ фэхъу­гъагъ республикэм ыкIи IэкIыбым дэгъоу ащызэлъашIэ хъугъэ ГъукIэ Замудин — адыгэ лъэпкъ культурэм зиIахьышIу хэзышIыхьэрэ ыкIи нахь дэгъоу ар зэлъягъэшIэгъэным мыпшъы­жьэу дэлэжьэрэ цIыфым. ШыкIэпщынэм ишIын ишъэфхэм ар джащыгъум ащигъэгъозэгъагъ, кIае пхъэ такъыр къырити, ежь-ежьырэу ар ышIынэу, зэре­хъу­лIэрэм еплъынэу къыриIогъагъ.

— ТэркIэ, адыгэхэмкIэ, шыкIэпщынэм мэхьанэшхо иIэу щыт, — еIо Абыдэ Хьисэ, — ар тиадыгэ культурэ игушъхьэлэжь баиныгъэ изы IахьышIу, адыгэм ыгу къигущыIыкIырэ бзэпс. Заомэ ялъэхъан шыкIэпщынаохэм зэолIхэм агу нахь къыдащаещтыгъ, текIоныгъэм ахэр нахь къыфаIэтыщтыгъэх. Джащ фэдэ­къабзэу къэрабгъэхэми адэхьащхыщтыгъэх, акIэнакIэщтыгъэх. ШыкIэпщынэр Iашэм фагъадэщтыгъ. А Iэмэ-псымэм титари­хъи, тикультури, тикIэн баиныгъи чIыпIэшхо ащеубыты.

Нэужым Хьисэ зыпкъ ригъэ­уцожьыгъэх адыгэхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ Iэмэ-псымэхэу къамылымрэ пщынэкъэбымрэ. ГухэкI нахь мышIэми, Абыдэ Хьисэ фэдэу ижъырэ Iэмэ-псы­мэхэм дэгъоу къязыгъаIоу Кав­казым исыр зырыз дэд.

Илъэсыбэ хъугъэу зэлъашIэрэ общественнэ ыкIи къэралыгъо IофышIэшхоу, меценатэу КIэрмыт Мухьдинэрэ Абыдэ Хьисэрэ творческэ ныбджэгъуныгъэ фабэ азыфагу илъ. Мухь­динэ Инэм щызэхищэгъэ кIэ­лэ­цIыкIу къэшъокIо ансамблэу «Нэфым» игъусэу Хьисэ Iэ­кIыб къэралхэм ащыIагъ. ГущыIэм пае, къэлэшхохэу Амман, Стамбул, Хьайфэ, Назарет ыкIи адыгэхэр на­хьыбэу зыщыпсэухэрэм ясце­нэхэм концертыбэ къаща­тыгъ. Мыщ дэжьым зы гу­шIогъо хъугъэ-шIагъэ горэм игу­гъу къэсшIы сшIоигъу. Хьи­сэ фэкъулаеу шыкIэпщы­нэм къызэрэригъэIуагъэр Иерусалим имэр лъэшэу ыгу рихьыгъ ыкIи Щытхъу тамыгъэу «Дышъэ аслъан» зыфи­Iорэр къыфигъэшъошагъ. Тэ УрысыемкIэ «Къалэм ицIыф гъэшIуагъ» зыфатIорэм пеIэ.

— Хьисэ цIыф гъэшIэгъон дэд: адыгэхэм ялъэпкъ культурэ зэлъягъэшIэгъэным зышъхьамысыжьэу фэлажьэ. Анахьэу етIани адыгэхэр зыщыпсэухэрэ чIы­пIэхэр ары зылъыIэсынэу фаер. IэгутеошхокIэ ар ренэу къагъэкIотэжьы, — рыгушхозэ Хьисэ фэгъэхьыгъэу къыIогъагъ КIэрмыт Мухьдинэ.

ИцIыкIугъом къыщегъэжьа­гъэу икIалэу Артури ежь игъогу Хьи­сэ къытырищагъ. Непэ анахь шыкIэпщынэо Iазэхэм Артур ахалъытэ. Унэгъо ансамблэм хэтэу ар ГъукIэ Замудин ифоль­к­лор ансамблэ цIэрыIоу «Жъыум» игъусэу бэрэ сценэхэм ащыплъэгъущт. А пстэуми анэмыкIэу Артур лъэпкъ Iэмэ-псы­мэхэмкIэ ныбжьыкIэ куп зэхи-щагъ. Республикэ ыкIи шъолъыр фестивальхэм бэрэ ахэлажьэ, дипломэу апэрэ степень зиIэр мызэу-мытIоу къыфагъэшъо­шагъ.

— Абыдэ лIакъом ынапэ зэ­рэдгъэдэхэщтым тятэжъи тяти тыфапIугъ, — еIо Хьисэ, — Артур ар къызэрэдэхъурэм цIыф­хэр ары уасэ фэзышIын зы­лъэкIыщтхэр. Сэ сегъэразэ ащ­кIэ зыпари къызтыримы­гъэ­нэным ыуж зэритым.

Абыдэхэм яунэгъо ансамблэ анахьэу щытхъушхо къызщихьыгъэр нарт эпосым иапэрэ Дунэе фестивалэу Адыгэ Республикэм ия 25-рэ илъэс фэгъэхьыгъэу зэхащэгъагъэр ары. Къэбэр­тэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэр­джэсым ямызакъоу, адыгэхэр нахьыбэу зыщыпсэухэрэ Тыркуем, Сирием, Иорданием, Из­раиль, Германием, США-м къа­рыкIыгъэхэу ижъырэ адыгэ орэдхэр анахь дэгъоу къэзы­Iохэрэр ыкIи лъэпкъ Iэ­мэ-псы­мэхэм къязыгъаIохэрэр ары ащ къекIолIэгъагъэхэр. Ащ фэдэ зэхэхьэ-зэIукIэшхом Хьисэрэ ыкъохэмрэ зыхэтхэ унэгъо фоль­­клор ансамблэм Iэгутео­шхо къыщилэжьыгъ ыкIи Щытхъу дип­лом къыщыфагъэшъошэгъагъ.

Абыдэ Хьисэ игуетыныгъэрэ игулъытэ чанрэ яшIуагъэкIэ бэ щыIэныгъэм къыщыдэхъугъэр. Ар МВД-м иподполковник, ­илъэс 12 Iоф зешIэм а цIэр къылэ­жьыгъ, «За отличие в службе» зы­фиIорэ медалэу а I-рэ ыкIи я II-рэ степень зиIэхэр къыфагъэшъошагъэх, самбэмрэ дзю­домрэкIэ спортым имастер, Урысыем физическэ культурэмкIэ ыкIи спортымкIэ иотличник, IофшIэным иветеран, музыкальнэ Iэмэ-псымэхэм яшIынкIэ Iэ­пэIас, а пстэуми къахэхъожьы гъэхъагъэхэр зышIыгъэ музыкантэу зэрэщытыр. Республикэм имызакъоу, дунэе мэхьанэ зиIэ зэнэкъокъухэм текIоныгъэр къащыдихыгъ, фольклорымкIэ этнограф-ушэтакIо. Сэ зэрэсшIошIырэмкIэ, джыри гухэлъыбэ а лъэныкъомкIэ иI. Псауныгъэ пытэ иIэу илъэпкъ джыри бэрэ фэлэжьэнэу сыфэлъаIо.

Абыдэ Хьисэ общественнэ Iофхэми чанэу ахэлажьэ. Адыгэ­къалэ и Адыгэ Хасэ илъэс зау­лэрэ пэщэныгъэ дызэрихьагъ, Адыгэ Республикэм иобщественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» игъэцэкIэкIо комитет хэтыгъ, Дунэе Адыгэ Хасэм тиреспуб­ликэ ыцIэкIэ иисполком хадзыгъагъ.

Дунаим тет адыгэхэм ыгукIи ыпсэкIи Хьисэ афэщагъ. ШыкIэпщынэмкIэ зэригъэгушIохэрэм фэдэу якъини адигощын елъэ­кIы. 2016-рэ илъэсым псыр лъэшэу къызыдэкIым хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ шапсыгъэхэр зыдэсхэ къуаджэу Тхьагъапшъэ шIушIэ IэпыIэгъу апэу езыты­гъэхэм Хьисэ ащыщыгъ.

… Илъэсхэр къызэкIэлъэкIох, джы мары Хьисэ икъорылъф цIыкIоу Пщымафэ шыкIэпщынэм ибзэпсхэм ыIэ афещэи. Ащ къегъэлъагъо Абыдэ лIакъом ишыкIэпщынэ макъэ джыри бэрэ зэрэзэхахыщтымкIэ гугъапIэ зэ­рэщыIэр. ШыкIэпщынэу къа­мэм пэтшIыгъэм ымакъэ ренэу орэIу!

Кушъу Аслъан, журналист.
Адыгэкъал.