Адыгэ Хабзэм иегъэджэнкIэ учебнэ – методическэ IэпыIэгъоу згъэфедэхэрэр

Адыгэ Хабзэм иегъэджэнкIэ учебнэ – методическэ IэпыIэгъоу згъэфедэхэрэр

СыцIыф. Сыадыг. Сышъхьафит;
Сыбзэ, сихабзэ сафит.
Къуекъо Налбый

СыцIыф, сыадыг, сышъхьафит тэIо. Ушъхьафитыным нахь лъэпIагъэ щыIэп. Ушъхьафитыным пае,уиныдэлъфыбзэ пшIэн, уилъэпкъ хабзэмэ атетэу упсэун фае. Тэ, адыгэхэм, цIыф-зэхэтыкIэ псэукIэ дэхэ дэдэ ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу тхэлъ. Ащ Адыгэ Хабзэ етэIо. Охътабэ зэблэкIыгъ, щыIакIэм бэрэ зызэблихъугъ, Адыгэ Хабзэм ишапхъэхэми зэхъокIыныгъэхэр афэхъугъэх. Ау сыдрэ уахъти, хэти зэблихъуни, зэрихъокIыни ымылъэкIыгъэр – тилъэпкъ ишэн-хабзэхэр, тыбзэ, тиадыгэ Хабзэ.

Лъэпкъым ишэн-хабзэхэм, ищыIэкIэ-псэукIэ, игупшысэ-гулъытэхэм, ихъишъэ, икультурэ ныбжьыкIэхэр акIэрымычыгъэу пIугъэнхэр непэ типшъэрылъ шъхьаI. Ащ укъезыщэлIэрэ гупшысэхэр макIэп. Iэдэбныгъэр, укIытэр, шъхьэкIэфагъэр, гукIэгъуныгъэр тиныбжьыкIэхэм ащыщхэм къямэкIэкIы.

ПIуныгъэм адыгэ шэн зэхэтыкIэхэр ыкупкIын фае. КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэр пIуныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу рыпщэнхэмкIэ Адыгэ Хабзэр IэпыIэгъушхоу щыт.

Егъэджэн Iофымрэ пIуныгъэмрэ зэгопчын умылъэкIынэу зэрэщытыр хэткIи нафэ. КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэр лъэпкъым игугъапIэх, инеущрэ щыIакIэ зыгъэпсыщтхэр ахэр арых, адыгэм икультурэ ипкъэущтых.

Сэ IофшIэныр зезгъэжьагъэм щегъэжьагъэу лъэшэу сыпылъ ныбжьыкIэмэ адыгагъэ, цIыфыгъэ ин ахэлъэу пIугъэнхэм. Я 2-рэ классым щегъэжьагъэу я 9-рэ классымкIэ кIэкIыжьэу Адыгэ Хабзэр ясэгъашIэ.

КIэлэегъаджэм иIофшIэн анахь лъапсэу иIэр – урокыр ары. Ащ изэхэщэн, методическэу тэрэзэу гъэпсыгъэным мэхьанэшхо иI.

ШIыкIэ-амалэу урокхэм ащызгъэфедэхэрэр: урок-зэнэкъокъухэр, урок-концертхэр, урок-семинархэр, Iэнэ хъураехэр, урок-КВН-хэр.

ЖэрыIо народнэ творчесвэм иматериалхэу, нэжъ-Iужъхэм къарагъэIотагъэхэр кабинетым щызэзгъэуIугъэу сиIэхэр зыщызгъэфедэрэ сыхьатхэри згъэнэфагъэх.

Дидактическэ материалхэр зыщызгъэфедэхэрэр анахьэу зэфэхьысыжь, кIэджыкIыжьын сыхьатхэр ары. Ащ дэгъоу къыщэлъагъо кIэлэеджакIомэ къагурыIуагъэмрэ, къагурымыIуагъэмрэ.

Егъэджэн-методическэ IэпыIэгъоу згъэфедэщтыгъэхэр мэкIэ дэдагъэх.

ШIэныгъэлэжьхэу Тхьэркъохъо Юныс "Адыгэ зэдэгущыIакIэм ихабзэхэр", Жэнэ Сулэ къыдигъэкIыгъэ тхылъэу "Адыгэ зэхэтыкIэ хабзэхэр" (I-IV, V-VII-рэ классхэм апае). Шорэ Ибрахьимэ я Х-ХI-рэ классхэм апае къыдигъэкIыгъэ тхылъэу "Этнопедагогикэр", альманахэу "Зэкъошыныгъэм", "Жъогъобыным", гъэзетэу "Адыгэ макъэм" яматериалхэр. Адыгэ тхакIохэм, усакIохэм япроизведениехэм ащыщ пычыгъохэр – щысэтехыпIэ пшIын плъэкIыщтых.

Джы "Адыгэ хабз" зыфиIорэмкIэ тиIофшIэн нахь IэшIэхы, гъэшIэгъоны, узIэпищэ хъугъэ. Сыда пIомэ? Унэрэкъо Мирэ, Унэрэкъо Рае, Къуекъо Налбый, КIыкI Вячеслав яIофшIагъэхэр къытIэкIэхьагъэх. КIалэхэм аныбжьырэ яшIэныгъэрэ ялъытыгъэу класс пэпчъ тхылъхэр дэгъоу зэхэгъэуцуагъэх.

"Адыгэ хабзэм" иучебникхэм шIуагъэу апылъхэр зэфэхьысыжьыгъэхэу згъэунэфхэмэ сшIоигъу:

унэгъо кIоцIым зэфыщытыкIэу илъын фаер, сэлам хыкIэр,Iэнэ зехьакIэр, гъогурыкIо шэн-хабзэхэр;
ныдэлъф чIыналъэмрэ, IэкIыб хэгъэгухэмрэ ащыпсэурэ адыгэхэм зэрахьэрэ адыгэ хабзэр зы чIыпIэу къызэрэтыгъэр;
адыгэ бзылъфыгъэмрэ хабзэмрэ, муслъымэн дин фэIо-фашIэхэр, хъохъухэр, лIэкъо тамыгъэхэр.
адыгэ джэгум, унагъом хабзэу къяшIэкIыгъэхэр;
адыгэхэр нахьыпэм зэрэIазэщтыгъэхэр;
адыгэ шыумрэ, шыгъачъэмрэ япхыгъэ хабзэхэр;
ныбжьыкIэхэмрэ хабзэмрэ язэфыщытыкI;
адыгэ хабзэр литературэм ыкIи культурэм къызэрэщылъагъорэр;
тилъэпкъ хабзэ ифэмэбжьымэ нэмыкI лъэпкъхэм зэратырихьагъэр;
адыгэ хабзэр зэкъошыныгъэм, мамырныгъэм зэрэфэлажьэрэр, ащ лъэпкъыр къызэрэкъонэжьыщтыр – мы упчIэхэр учебникхэм игъэкIотыгъэу къызэхафых.
Сыхьат закъокIэ кIэлэеджакIомэ шэн-зэхэтыкIэ хабзэхэр алъыбгъэIэсынкIэ, агурыбгъэIонкIэ, ащ тетэу бгъэпсэунхэкIэ псынкIагъоп. Ащ къыхэкIэу урокуж IофшIэнхэр зэхасщэхэу бэрэ къыхэкIы. Ахэр темэ ыкIи класс гъэнэфагъэхэм афэгъэхьыгъэхэу гъэпсыгъэх. ГущыIэм пае: "Цыдж, цыпх шIыхьаф", "КIапщ", "Лъэтегъэуцу", "ХьакIэщ" – зыфиIохэрэр зэхэсэщэх. Ахэр зэIукIэ къодыеу щымытэу, мэфэкI шъыпкъэ мэхъух. Ащ нэмыкIэу адыгэ хабзэм итхьэмафэхэр тиеджапIэ щызэхэсэщэх. ИгъэкIотыгъэу сиурокхэм ащысэгъэфедэх адыгэ гущыIэжъхэр. Ахэмэ кIуачIэу яIэр зыпэпшIын щымыIэу къысшIошIы. IупкIэхэу, кIэкIхэу, мэхьанэ куу акIоцIылъэу зэрэгъэпсыгъэхэм къыхэкIэу, згъэфедэнхэмкIэ лъэшэу Iэрыфэгъу къысфэхъух.

ТхакIэрэ еджакIэрэ зымышIэрэм пIуныгъэ тэрэз хэплъхьан умылъэкIынэу къызышIошIыхэри щыIэнкIи мэхъу, ау ахэр адыгэмэ зямыIэми якIалэхэр дэгъоу агъасэщтыгъэх. ЦIыфыгъэ, адыгагъэ, Iушыгъэ ахэлъэу пIугъэнхэмкIэ, щыIакIэм ахэр фаухьазырынхэмкIэ, фауIэшынхэмкIэ жэрыIо творчествэм ишIогъэшхо къакIощтыгъэ. Адыгэ IорыIуатэм кIапIукIхэзэ, лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI шIум, дэхагъэм, лIыгъэм, чаныгъэм, шIулъэгъу дахэм ныбжьыкIэхэр къыфагъэущыгъэх. IофшIэным тегъэпсыхьагъэхэу, яхэгъэгу шIу алъэгъоу, ар къаухъумэнэу, шIу нэмыкI амышIэнэу кIалэхэр сыдигъокIи апIущтыгъэх.

Адыгэ Хабзэр тиIэубытыпIэу кIэлэегъаджэхэми, ны-тыхэми тызэгъусэу Iоф зэдэтэшIэ. Ащ тисыхьатхэри, урокуж IофшIэнхэри тегъэпсыхьагъэх.

Типшъэрылъ къиныIоми, едгъэджэнхэм, сэнэхьат ядгъэгъотыным имызакъоу, дэхагъэм, нахьышIум афэтщэнхэм, тэ тшIэрэм елъытыгъэу тыпылъ, щысэ тафэхъуным, тагурыIоным ыуж тит. Адэ янэ-ятэхэми, ныжъ-тыжъхэми арамыIоу, тэри ятымыIомэ ныбжьыкIэмэ сыдэущтэу адыгагъэр ашIэщта? НыбжьыкIэхэм тапэкIэ шIукIэ тызэращыгугъырэр агурыдгъэIоным, зэхядгъэшIыкIыным зэрэтиIэмалэу тыдэлажьэ. СиIофшIэгъухэми, ны-тыхэми сяджэ мы Iоф мыпсынкIэм нахь икъоу дэлэжьэнхэу, чыжьэу апэкIэ плъэхэзэ Iоф дашIэнэу. НыбжьыкIэхэр зикIалэхэр тэры, ахэр мытэрэзыхэмэ, тэры лажьэр зытефэрэр, тэры пшъэдэкIыжь зыхьын фаер, тэ тшхьэ къыщедгъэжьэн фае, тэры, нахьыжъхэр ары, ахэмэ щысэ афэхъун фаер.

Мамый Зульфия.