Адыгэ хабзэмрэ адыгэ IорыIуатэмрэ.

Адыгэ Хабзэмрэ адыгэ IорыIуатэмрэ. Лъэпкъым гъогууанэу къыкIугъэм, ищыIэкIэ-псэукIагъэм, идунэететыкIэ, идунэееплъыкIэ, иIогъэ-шIагъэхэм, динэу ылэжьыгъэхэм адыгэ IорыIуатэхэр яшыхьатых, яIотэжьакIох. Ижъырэ адыгэхэм лэжьэным, лэжьэкIэ амалхэм, цIыфыгъэм, акъылым мэхьанэ ин аратыщтыгъ. Амалэу, къолаеу ежьхэм аIэкIэлъыр къыкIэлъыкIорэ лIэужмэ къызэрафагъэнэн амалэу яIагъэри яжабз. Ашъхьэ къырыкIуагъэр, зэо-банэу къарашIылIагъэхэр, уз лъэш, уз хьылъэу къяузыгъэхэр, лэжьэкIо къызэрыкIом икъэухъумэкIо лIыхъужъхэр, цIыфыгъэшхо, пытагъэ, щэIагъэ, лIыгъэшхо къызхэфэгъэ зэолIхэм ацIэ гъыбзэкIэ, лIыбэ пщыналъэкIэ, лIыхъужъ орэдкIэ къыраIотыкIыгъ. Джащ фэдэу хэбзэ дахэу лъэпкъым хэлъыгъэхэри тижъхэм IорыIуатэкIэ къытфагъэнагъэх, шэн дэйхэри аумысыгъэх.

Хабзэ зытIокIэ къедгъэубытырэр бэдэд. ЩыIэныгъэмрэ щыIакIэмрэ ялъэныкъо пстэури ащ къеубытых. ЦIыфыр къэзыуцухьэрэ дунаим икъопэ пстэуми анэсы.

Хабзэр зы нэбгырэ фыхахыгъэп. Ежьыри зы нэбгырэп хэзыхыгъэр. Шъыпкъэ, нэбгырэ пэпчъи хабзэ фэхъугъэ горэхэр щыIэх. ГущыIэм пай, хъор-шэрыгъэкIэ зыфаер къызыдигъэхъоу, гъыкIэ чIыпIэ щыIэныгъэм ащышIуиубытыгъэу, цIыфхэр бзэгу зэфихьымэ ар тхъагъо фэхъоу, ау ахэр арэп зигугъу тшIыхэрэр. Ежь цIыф лъэпкъ пэпчъ рылажьэу, рыпсэоу, ищыIэныгъэ, игъашIэ, итарихъ къыхэкIыгъэ шъыпкъэу щытхэр, е дунаим тет цIыф лъэпкъ пэпчъ рылэжьэн ылъэкIэу, зэдыряеу, лъэпкъыбэхэм яакъыл зыхэлэжьэрэ хабзэхэр арых.

Лъэпкъыбэхэм зэдыряеу плъытэн плъэкIыщт лэжьэн-псэуныр, хъулъфыгъэмрэ бзылъфыгъэмрэ зэрэщэнхэшъ, сабыйхэр къафэхъун, лъэпкъыр лъагъэкIотэныр, ны-тыхэр жъы зыхъужьыхэкIэ лъфыгъэхэм аIыгъыжьыныр ыкIи ащ анэмыкIхэр. Ау щыIэх ащ афэшъхьаф хабзэхэри лъэпкъ пстэухэм зэдыряехэм анэмыкIыхэу, ежь къызхэкIыгъэ цIыф лъэпкъым фэлажьэхэу. Зигугъу тшIырэ хабзэхэм адыгэм идунэе еплъыкIэ, гущыIэм пай, идунэе тетыкIэ, ипсэукIэ-лэжьакIэ къытыгъэхэу, лъэпкъым ищытхъу чыжьэу зыгъэIугъэхэр ахэтых. Ахэр адыгэ цIыфым иакъылкIэ лэжьыгъэ хабзэх, игулъытэ зынэсыгъэ хабзэх. Хэбзэ пстэумэ апэ итэу адыгэхэм ацIэ чыжьэу зыгъэIугъэр хьакIэр зэрахьакIэрэ хабзэр ары.

"Хабзэр тэрэзмэ, бзыпхъэ тырахы", - еIо адыгэ гущыIэжъым. Ащ шъыпкъэгъэшхо хэлъ. Адыгэхэм еджэгъэ-гъэсагъэу къахэкIыгъэхэр адыгэ хэбзэ дахэу хьакIэр хьэкIэгъэным рыгушхощтыгъэх, осэшхо фашIыщтыгъэ. ГущыIэм пай, адыгэ просветителэу Хъан-Джэрые мырэу ытхыгъагъ: искони этот народ славится гостеприимством и почитает его за величайшую добродетель" [1; 279]. ЗекIолIэу адыгэмэ IэкIыбым къикIэу къахэхьагъэхэми, урыс еджэгъэшхоу къахэхьагъэхэми хьакIэм ихьакIэн адыгэм зэригъэзекIорэр къабылы ашIыщтыгъ, лъэшэу агу рихьыщтыгъ. Ащ ишыхьат урыс адмиралэу Семен Мордвинскэм Николай – I-м зэрэфитхыгъагъэр адыгэхэм агъэлъэпIэрэ хьакIэ хьэкIэнымрэ хьакIэщымрэ ежь урысхэми аштэмэ хъунэу ыIуишъ. Мордвинскэр прогрессивнэ цIыфэу щытыгъ. Декабристхэр зыщаусудыгъэ хьыкумэтми хэтыгъ. ШъхьашIохыныр декабристхэм зэратыралъхьагъэр ымыдэу залым чIэкIыжьыгъагъэу тарихъым къеIо.

Адыгэхэм хьакIэр зэрякIэсагъэр, шIукIэ, дахэкIэ, зэрэпэгъокIыщтыгъэхэр, гъомлъэпхъэ анахьышIур фагъэтIылъэу зэрэщытыгъэр тижъхэм къытфагъэнагъ: "ХьакIэ къэкIощт Iори гъэтIылъ, бэрэ щылъыгъ пIоу умышхыжь", ХьакIэм иIахьи ирызыкъи къыдакIоу алъытагъ ыкIи жабзэкIэ ар къытфагъэнагъ. "ХьакIэ къакIомэ инасып къыдэкIо", "ХьакIэм рызыкъ къыдэкIо", – аIозэ. ЛIэужэу къакIэлъыкIощтхэм адыгэ хабзэхэр хамынэжьыным щыгугъыхэзэ, – "Адыгэ Хабзэр атэ кIэныжь", – аIуагъ. ГущыIэжъым – "Адыгэм ихьакIэ пытапIэ ис", – еIо. Ари шъыпкъэдэд. ИжъкIэ къыщегъэжьагъэу адыгэхэм яхьакIэ къагъэгъунэу, къаухъумэу щытыгъ, ищыкIагъэу хъуми апсэ фагъэтIылъыщтыгъ.

Адыгэхэм яшэн – хэбзэ дахэхэм ащыщэу нахьыжъым шъхьащэ фашIыныр, агъэшIоныр, шIолIыкIынхэр нэмыкI цIыф лъэпкъэу къахахьэхэрэм лъэшэу агъэшIагъощтыгъэ, гуапэ афэхъущтыгъэ ыкIи къатхыжьыщтыгъэ. Джащ дакIоу нахьыкIэм гъогу ратыныри адыгэхэмкIэ шэны хъугъэ.

ИжъкIэ къыщегъэжьагъэу хабзэу лъэпкъым къыштагъэу, ыухэсыгъэу щытхэр, зыгъэцакIэрэм адыгэхэр фэразэх, шъхьащэ фашIы, джащ дыкIыгъоу хабзэр зыукъохэрэр аумысых ыкIи аумыскъэрых. "Хабзи бзыпхъи ышIэрэп ащ", – адыгэм къызыуиIокIэ, укъиушъхьакIугъ, шъо IаекIэ къыоплъыгъ.

Тижъхэр чыжьэу плъэщтыгъэх. Лъэпкъым ышъхьэ къырыкIощтым ыгъапэщтыгъэх. Зэо-бэнэ зэпымычыжьэу зыхэтыгъэхэм якIалэхэр лIыгъэм, пытагъэм, щэIагъэм фагъэсэнхэр хабзэу къахилъхьэгъагъ. Ным ибыдзыщэ хэлъэу, кушъэ орэдым хэтэу сабыим ихэгъэгу, илIакъо, икъуаджэ къыухъумэнэу фагъасэщтыгъ. Лъэтегъэуцо зыфашIыкIэ лIыгъэ хэлъынэу, пый къыкъокIымэ, пыир хигъэкIэнэу адрэ шIуфаIоу фаIохэрэм ахэлъэу къыфаIощтыгъ. Зао зыхъукIэ лIыгъэ заом къыщихьэу, текIоныгъэр къыдихэу къэкIожьырэм ищытхъу лIыхъужъ орэдым, лIыбэ пщыналъэм халъхьэщтыгъ. Джащ дакIоу мэхагъэрэ къэрэбгъагъэрэ къызыхэфагъэхэри нибжьи атемыкIыжьын шъобжь а орэдхэм ащытырилъхьэщтыгъэ ГущыIэм пае, "Къазый я Хьанифэ иорэд" [2; 293]. Мы орэдым оркъ зэшитIоу заоу кIорэм, адыгэлъыр зыщычъэрэм кIонхэ амыдэу, Хьанифэ ыпашъхьэ исхэр еумысых, мыскъарэ, дэхьащхэн ешIых. "ЧIэмылъхьэ хьадэкIэ" яджэ.

Илъэс мин пчъагъэрэ зэIуагъэкIэгъэ хабзэхэр къагъанэхэ ашIоигъоу, – "Хабзэр зымышIэрэр тхьамыкI", – аIуагъ адыгэхэм. Ащ урегъэгупшысэ, шъхьакIо уегъэшIы, хабзэр зэбгъэшIэнэу, урыпсэунэу уешIы.

"Хабзэ зэрымылъыр унагъуи хэгъэгуи хъущтхэп", – еIо адыгэ губзыгъагъэм. Ари "шъыпкъэп" пIон плъэкIынэп. Хабзэ зэрымылъэу, зэрэхь-зэрэшхэу унагъоу щыIэр зыми къылъытагъэп, хэгъэгоу зихабзэ зэIахьи, къинышхо хэфагъэри макIэп.

ХэгъэунэфыкIыгъэн фае, хабзэр ежь лъэпкъым ие шъыпкъэу щымытмэ, охътэ гъэнэфагъэм фэлажьэу щымытмэ, Iофыгъо гъэнэфагъэ телэжьыхьэу щымытымэ лъэпсэ пытэ ыдзырэп. Ар уахътэм къыщенэжьы, гъогум къытыренэжьы, кIодыжьыпэхэрэри къахэкIы. Лъэпкъым къыштэгъэ, зэдиштэгъэ хабзэр бэгъашIэ мэхъу, лIэуж пчъагъэхэм афэлажьэ.

Хабзэхэу ижъкIэ адыгэхэм ахэлъыгъэхэу, непэ мылэжьэжьхэу, ау лъэпкъым къырыкIуагъэу пщэсхэм чIагъэбылъхьэжьыгъэхэр къытфызэIуахыжьэу, гъогуонэ кIыхьэу лъэпкъым къыкIугъэм урагъэплъэжьэу IорыIуатэм къытфигъэнагъэхэм ягугъу пшIынэу атефэ. ГущыIэм пае, адыгэхэм ятарихъ, яхъишъэ къыхэнагъ зэгорэм лъэпкъым гъэшIэшхо иIагъэу, цIыкIу охъужьыфэ цIыфхэм агъашIэщтыгъэу. НэмыкI цIыф лъэпкъэу Кавказ исхэми бэгъашIэхэр ахэтыгъэу алъытэ. ГущыIэм пай, абхъазхэм. Адыгэхэми абхъазхэми лIыжъ-ныожъэу цIыкIу дэдэ хъужьыхэрэр кушъэм хапхэжьыщтыгъэхэу ары къызэраIотэжьэу къытэнэсыжьыгъэр. Нысэхэм кушъэ орэд къафаIозэ, ахэр агъэчъыежьыщтыгъэхэу. Шъыпкъэ, ар кIэлэцIыкIу кушъэ орэдым текIы. КIэлэцIыкIу кушъэ орэдым ным игущыIэхэм ащэхъу хэлъэп. Жъы хъужьыгъэмэ къафаIорэ орэдым кушъэм жъы хъужьыгъэу хэлъыри нысэу орэдыр къэзыIорэри хэлажьэх. Нысэ дэим орэдыр къыIо зыхъукIэ жъыхэр охьа-хьэу гъыщтыгъэх, "арэу умыIо нысэ", аIозэ нысэм елъэIущтыгъэх. Нысэ дэгъум гущыIэ дахэхэр хэлъэу къыIо зыхъукIэ, – "къаIо, къаIо, нысэ" аIоти елъэIущтыгъэх. [3]. Зигугъу тшIырэ хабзэр лIыхъужъ Нарт эпосыми хэт. Мы хабзэм икъэбар IэкIыбым щыIэ адыгэхэми къахэнагъэу ахэлъ. ГущыIэм пае 1998-рэ илъэсым IорыIуатэмрэ адыгэ шэн-хабзэхэмрэ къэзытхыжьынэу Турцием щыIэгъэ экспедицием хэлэжьэгъэ Джэндэрэ Мариети жъэу кушъэм хапхэжьыгъэхэм афаусыщтыгъэ орэдым щыщэу сатыр заулэ, къэбарэу пылъыри игъусэу, къытхыжьыгъагъ [4; 207].

Шэн-хабзэхэм уахътэм, лIэшIэгъу зэутэкIхэм зэхъокIыныгъэхэр къахалъхьэ. Джащ фэд зигугъу тшIырэ хабзэми зэхъокIыныгъэ фэхъугъэу къеIо IорыIуатэм. Жъыхэр цIыкIу дэдэ хъужьэу кушъэм зыхапхэкIэ етIани бэрэ щыIэхэу, нысэхэм яIофшIэн къагъанэу зэхъум, нартхэр Алэдж яунэжъ щызэрэугъоихишъ, жъыхэр къушъхьэм радзыхыжьызэ ашIынэу унашъо ашIыгъэу. Непи ХыIушъо шапсыгъэм бгышхо ит ЖъыгъэибгыкIэ еджэхэу. Тэри ащ ыпашъхьэ титэу жъыукIыжьым икъэбар тедэIугъагъ.

Уахътэ зытешIэм адыгэхэм яжъыхэр агъашIоу, аIорэр ашIэу, яжъышъхьэ агъэдахэу хабзэ къахэхьагъ.

Адыгэхэм хэбзэ дахэу ахэлъыгъэхэм ащыщ хъяр зиIэм, шIушIагъэ зиIэм шIуфаIохэр, хъохъухэр фаIохэу. ГъэшIэгъонэу щытыр, цIыфэу шIушIагъэ зиIэм, акъылкIэ зекIорэм, ышъхьэ иIоф фэкъулаеу зэшIозыхыжьырэм, хъяр къызэхъулIагъэм ищытхъу, идахэ аIозэ, шIуфаIохэри, хъохъухэри зэрэфаIощтыгъэу, Тхьэм зэрэфелъэIущтыгъэхэм фэдэу, ежьхэри зыфелъэIужьыщтыгъэх, шIуфаIохэри зыфаIожьыщтыгъэ. ГущыIэм пай:

А си Тхьэ лъэпIэ нэф,
Бжьыныр сиуцэу,
Цызашъор сиджэдыгоу,
Шъхьалэу хьаджэрэр сишъхьалэу,
Сибылыми сшъхьапэу
Гъабэ сэгъэгъашIэ.

Джащ тетэу адыгэ IорыIуатэм тишэн-хэбзэ дахэхэу шIум, дэхагъэм, цIыфыгъэм ателэжьыхьэхэрэр къытфигъэнагъэх.

Литературэр:

Хан-Гирей. Записки о Черкесии. – Нальчик: Эльбрус, 1992.
Шъхьэлъэхъо Абу. МыкIосэрэ жъуагъохэр. – Мыекъуапэ, 1994.
Авторым иархив: Нэхэе Дахэ къызэриIотагъэм тет. – Джэджэхьабл, 2007.
Джэндэрэ М. Псалъэм псэ хэлъмэ. – Мыекъуапэ: Качество, 2002.

Цуекъо Нэфсэт.