Чъыгэе шъэджашъэм ыкIуачI Чъыгэе шъэджашъэм ыкIуачI

Урысыем иусэкIошхоу А. Пушкиным зиобраз къытыгъэ чъыгэешхоу Лукоморьем щыIэм фэдэ тигъашIэ джыри хэплъэ­гъон плъэкIыщт. Ежь тхэкIо цIэрыIор бэрэ Кавказым къэкIуагъэми, Шъачэ къынэсыгъэп, ау ШэхэкIэй пэмычыжьэу щыт чъыг иныжъыр ылъэгъугъэм фэдэу къытхыхьагъ.

— АнахьышIур чIыпIэ краеведэу Хъущт Мэдинэ къытеб­гъэнэшъумэ ары. Къушъхьэ гъогу кIыхьэр ащ ыгъэкIэкIын ылъэкIыщт, ау чIыпIэ гъэшIэ­гъонэу плъэгъущтхэм къащы­кIэщтэп, къыпфиIотэщтыри бэ.

ЧIыгу Iэгъо-благъохэр Мэдинэ дэгъоу ешIэх. Джащ фэдэу хы ШIуцIэ Iушъом ижъырэ тарихъэу пылъыр, Кавказым къыщыкIы­хэ­рэмрэ псэу­шъхьэу исхэмрэ къарыкIуагъэм зэпимыгъэоу сы­хьат пчъа­гъэрэ къатегущы­Iэн ылъэ­кIыщт. Псы­хъожъыехэм, къу­шъхьэ тIуакIэ­хэм, бжъапэхэм зэкIэми дэгъоу ащы­гъуаз. Ащ фэ­дэ шIэныгъэхэр Мэдинэ тхылъ-хэм къадихыгъэп, тын лъапIэу ахэр ятэжъ пIа­шъэхэм, ятэжъ, ятэ къыфыщанэ­жьыгъэх, джы ежь ыкъо ахэр лъегъэIэсы­жьых. Мэдинэ зы­феджа­гъэр мэз Iофыр ары, краеведением илъэс заулэ хъугъэу ишъып­къэу зыритыгъ.

Ащ къеIуатэ:— Чъыгэе шъэджашъэм ау сыдми уекIолIэнэу щытэп. Ащ ыдэжь ежьэрэ пстэури нэсы­шъурэп. ШэхэкIэй къыщегъэжьагъэу апэрэ километрэ 12-р, къушъхьэхэм уахэхьэфэ, машинэкIэ пкIущт, етIанэ лъэсэу гъогум пыбдзэжьыщт. Сыхьатрэ ныкъорэ фэдизрэ етIани укIощт, гъогум ызыныкъом на­хьыбэм къушъхьэ чэпэ зандэхэм уадэкIоещт. Гъогур къинми, зэ нахь а чъыг хьалэмэтыр умылъэгъущтми, а къиныгъор зэпыпчынэу тефэ. Ау уизакъоу уемыжьэмэ нахьышIу, гъогур зэрэщынагъор ар дэгъоу зэзыгъэшIагъэхэм къаIо.

Хы Iушъом Iус шапсыгъэ лъэпкъым пасэм къыщегъэжьагъэу чъыгым уасэ фешIы. Чъы­гэе чъыгышхор ахэм шыихъэу залъытэрэр бэшIагъэ. «Тхьа­чIэгъкIэ» еджэх, фэсакъых, зэ­ра­лъэкIэу къаухъумэ. Ша­псыгъэ­хэмкIэ мы чIыпIэр тхьэлъэIупIэ къодыеу щымытэу, кIочIэшхо чIыгум къызщыхэкIырэ чIыпIэу, ар ежьхэм гъэнэфагъэу зыха­шIэу алъытэ. Мы чъыгым дэжь къакIоу кIэрытырэ пстэури мэ­рэхьаты, псау­ныгъэр зыгъэпы­тэрэ кIуачIэ апкъынэ-лынэхэм къахахьэу аIо.

Чъыгыр адырэмэ ялыегъэ шъыпкъэу щыт, — къеIуатэ Мэдинэ. — Шэхапэ дэт тюль-
пан чъыгыр илъэгагъэкIэ метрэ 30-м нэсымэ ыкIи идиа-метрэ метри 3-м ехъумэ, мыдрэм ыныбжь ащ къыгъэшIа­гъэм фэдитIу мэхъу. Ар зыфэдизыр Шъэчэ Лъэпкъ паркым испециалистхэу Михаил Куд­и­нымрэ Константин Глазовым-рэ бэмышIэу ушэтынхэр зыра­шIылIэхэм къагъэнэфагъ.

— Пщы-чъыгым илъэс 500 — 600 фэдиз ыгъэшIагъэу ары зэрэтлъытагъэр, — къыIуагъ М. Кудиным. — Ар агъэлъэпIэрэ лъытэныгъэ зыфашIырэ чъыгхэм ахэплъытэнэу тефэ. Гурыт лIэшIэгъухэм къащегъэ­жьагъэу ащ шъхьащэ фашIыщтыгъ, къыпэблэгъэ псэупIэхэм адэсхэм чъыгышхом дэжь лъэпкъ хасэхэр щырагъэкIо­кIыщтыгъэх.

Шъачэ и Лъэпкъ парк исайт къызэритырэмкIэ, мы лъэхъаным чъыгым изытет дэгъоп. Специалистхэм ащ ыкIоцIкIэ хэшъукIыгъэ чIыпIэхэр къыхагъэщыгъэх, къутэмэ инхэм апакIэхэр пыгъукIынхэу ра­гъэжьагъ. Чъыг лъэпсэ гъумым къыфэхъугъэ гъонэшхоми чъыгаемкIэ ишIуагъэ къакIорэп. Икууагъэ елъытыгъэу зэралъы­тэрэмкIэ, ар зэгорэм тыгъу­жъыбэу щытыгъэн фае.

— КъыхэIагъэми, чъыгыр псау, фэбэ лъэхъанхэм тхьэпэ шхъонтIабзэхэм къахэмыщыжьэу чIаухъумэ, — къыIотагъ М. Кудиным. — Иинагъэрэ къыгъэшIагъэмрэ ялъытыгъэу ащ тарихъ-культурнэ мэхьанэ къылэжьыгъ, арышъ, «ЧIыопсым исаугъэт» зыфиIорэ статусыр фэбгъэшъошэнэу щыт. Ащ фэдэ цIэ лъапIэ къызэратыгъэр зынахь ин Урысыем имыт тюльпан чъыгэу Шэхапэ дэтыр ары Николай Марковым къыхи­гъэхъожьыгъ:

— Хы Iушъом щыпсэурэ адыгэхэм чъыгхэмрэ мэзжъыехэмрэ ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу агъэлъапIэхэзэ къахьыгъ. Мы къэбарыр тхыгъэжъхэми къахэфэ. Диныр зылэжьыхэрэм язекIокIэ-зэхэтыкIэхэр я 19-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм анэс цIыфхэм къахафэщтыгъэх.

Джащ фэдэхэу чъыг бэгъа­шIэхэу чIыопсым исаугъэт хъу­гъэхэу Шъачэ къызэлъиубытырэ шъолъырым заулэ ит. Щысэу къэпхьын плъэкIыщт псэу­пIэу Къэлэжъым дэт чъыгэе шъэджашъэу IэплIэкIуи 4,5-рэ хъурэр. Чъыгым иинагъэрэ ар зытет чIыгу Iэтыгъэмрэ къыуагъашIэ ар цIыфкIопIэ-тхьалъэ­IупIэу тапэкIэ зэрэщытыгъэр.

Ащ фэшъхьафэу джыри зы чъыг-хьалэмэт къэбар гъэшIэгъон пылъэу Нэджыго къыщыбгъотыщт. НэмыкI чIыпIэхэми ащ фэдэхэр ащыIэх. Специалистхэм яцыхьэ телъэу къаIо ныбжьыкIэхэм экологиер къаухъумэнэу зэрараIорэм фэдэу чъыгыжъ-иныжъхэм якъызэтегъэнэн дэлажьэхэмэ, хы ШIуцIэ Iушъом ичIыопс бай къызэрэзэтырагъанэрэр.

Ныбэ Анзор.