Тэу Нуриетт: ЧылагъомкIэ (обществэмкIэ), культурэмкIэ, хъишъэмкIэ бзэм имэхьан

Урыс тхэкIо цIэрыIоу Федор Достоевскэм «бзэр – лъэпкъы» ыIощтыгъ. Анахь мымакIэу зыцIэ Iугъэ француз тхакIоу Альбер Камю: «Сихэку – французыбзэр ары», – джары еплъыкIэу иныдэлъфыбзэ фыриIагъэр.

Дунаиу тыкъэзыцухьэрэр зэбгъэшIэнымкIэ зэхэпшIэнымкIэ зэкIэм анахь Iэрыфэгъур бзэр ары. Бзэр ары цIыфхэр зэрэзэрэшIэхэрэр. Бзэр ары нэмыкI культурэмэ нэIуасэ зэрафэхъурэр.

Лъэпкъ культурэм кIэрыпчын умылъэкIынэу бзэр зэрэщытым къыхэкIэу, тIуми зы гъогу къызэдакIунэу мэхъу. Ащ пае ЛъэхъэнакIэу хъишъэм фэгъэзагъэмэ алъытырэ пIалъэм къыщегъэжьагъэу, дунаир тетыгъокIэ зэрэзэфагощырэм елъытыгъэу, пщылIыпIэ е нэмыкIырэ шъхьэфимытыгъэ ифэгъэ этносхэмрэ лъэпкъхэмрэ бзэу аIулъхэр чIыпIэ зэжъу рагъэуцохэу, кIодыпIэм къыфагъакIохэу аублагъ.

Непэрэ мафэхэр арымэ бзэхэм язытет къэдэигъ. БлэкIыгъэм лъэпкъхэу пщылIыпIэм ифагъэхэмрэ ауж къинэхэрэмрэ абзэхэри зэжъупIэ итыгъэхэмэ, джы ар хэхъошхо зиIэ европэ хэгъэгухэми абзэхэм алъыIэсы фежьагъ. Америкэм иполитическэ ыкIи иэкономическэ фэмэ-бжьымэ нэпэмыкI къэралыгъохэм зэратыригъэхьагъэм къыхэкIэу инджылызыбзэ (американыбзэр) зэкIэм зэдагъэфедэу инджылызмэ абзэ щагъэзыеу хъугъэ. Ары пакIошъ бзэхэр зэхагъэкIухьэхэу, зэхэщыхьэгъэ бзэхэр агъэфедэхэу рагъэжьагъ. ГущыIэм пае, «франглиш» («франджлыз») французыбзэ инджылыбзэ зэхэгъэкIухьэгъэ гъэшIэгъонэу зэхэлъ бзэ.

Мыщ дэжьым къэIогъэн фае, бзэм имызакъоу культурэми чIэнагъэ зэрэфэхъурэр. КъохьэпIэ шIэныгъэлэжьмэ къызэраIорэмкIэ, европэ культурэр «фольклор» къодыеу къэнэ. Ау анахьэу чIыпIэ зэжъу дэдэ иты хъухэрэр зицIыфышъхьэ мэкIэ этносхэмрэ лъэпкъхэмрэ. АхэмкIэ бзитIушIэным имызакъоу, бзабэшIэныр хэкIыпIэ закъоу къэнэ.

Культурэ пэпчъ хъишъэрэ ыкIи чIыопс гъэнэфагъэрэ апсыхьэ, ежь идунае егъэпсы, ежь ицIыф епIу, рызэдэгущыIэнхэу бзэ зэхелъхьэ. Культурэ пэпчъ ежь ибзэ хабзэ иI, а бзэмкIэ а культурэр зыхэлъ цIыфхэр зэдэпсалъэх. Ау а зыр арэп культурэмкIэ бзэм имэхьанэр. Бзэм кIэрычыгъэу культурэр щыIэшъунэу щытэп, сыда пIомэ бзэр ары ащ ылъапсэ, ыкупкI. Бзэр агъэпсэуалъэзэ цIыфхэм тамыгъэхэр, шапхъэхэр, хабзэхэр, гъуазэхэр, шIэныгъэхэр, зекIуакIэхэр, шIошъхъуныгъэхэр, гукъэкIхэр, зэхэшIыкIыныгъэхэр, лъэпIагъэхэр нэмыкIхэр зэлъагъэIэсыжьых. Джаущтэу цIыфыр чылагъом (обществэм) хэщагъэу мэхъу. Арэу щымытмэ цIыфыр псэушъущтэп. Бэм ишIуагъэкIэ чылагъор зэгурэIо, зэдештэ, зыпкъ ит, мэпытэ.

ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэгъэ ЛъэхъэнакIэр ары шIэныгъэ лъапсэ иIэу цIыфхэр зэрэшIэнхэмкIэ бзэм имэхьанэ аушэтэу зырагъажьэрэр. Ар аушэтыгъ Иоганн Готфрид Гердери, Вильгельм фон Гумбольдти нэмыкIхэми, бзэшIэныгъэм лъапсэ фашIэу. Тэ тилъэхъанэ бзэр психолингвистикэми, социолингвистикэми аушэтых. Бзэм иушэтынкIэ гъэхъэшIухэр зашIыгъэр я ХХ-рэ лIэшIэгъум шIэныгъэлэжьмэ бзэмрэ культурэмрэ зэрапхыхэу зырагъажьэр ары.

Бзэмрэ культурэмрэ язэпхыныгъэ къызэхэфыгъэнымкIэ Сепиррэ-Уорфрэ ялингвистикэ къэшIэныгъэ (гипотезэ) кIэкIэу зэлъашIэрэр шIэныгъэм IахьышIоу къыхэуцуагъ. Сепиррэ-Уорфрэ ялингвистикэ къэшIэныгъэ (гипотезэ) кIэкI, шъузэрэщыгъуазэхэу, бзэр – гупшысэр къырипIотыкIынымкIэ амал закъоу ымылъытэу, ежь бзэм гупшысэр къыгъэпсэу, ары пакIошъ типсэлъакIэ елъытыгъэу дунаири тинэрылъэгъоу къыделъытэ. Ащ фэдэ зэфэхьысыжь ашIыным пае шIэныгъэлэжьмэ бзэ зэфэшъхьафхэр зэрэзэхэт шIыкIэм имызакъоу, ягъэпсыкIэхэри зэхафыгъ (европэбзэхэмрэ хопибзэмрэ зэрагъэпшагъэх) (хопи – Темыр Америкэм щыпсэурэ индейцэ лъэпкъ). ГущыIэм пае, хопи бзэм уахътэр блэкIыгъэ, джырэ, къэкIощтыр арэущтэу зэтыриутырэп, арышъ инджылызыбзэкIэ «Ар мэфипшIырэ щыIэнэу къэуцугъ» гущыIэухыгъэр «Ар япшIыкIузэнэрэ мафэм нэс къэуцугъ» джары хопибзэм къызэрэщыIуагъэу хъурэр. Мыщ ихьащыр щысэхэмкIэ Уорф культурэмрэ бзэмрэ язэпхыныгъэ агурегъаIо.

Сепиррэ-Уорфрэ ялингвистикэ къэшIэныгъэ (гипотезэ) кIэкI имэхьанэ ебгъэлыекIы хъущтэп: гъэкIэкIыгъэу къэпIопэн зыхъурэм – цIыфым игупшысэ хэлъхэмрэ ащ изэхэшIыкIырэ къэзыгъэнафэхэрэр ар зэгупшысэрэр ары. ЦIыфым псэун зыкIилъэкIырэр, къэзыуцухьэрэ дунаим хэтэу, къыгъэшIагъэм къышIошIырэмрэ игупшысэхэмрэ пхэнджыгъэу къахафэхэрэр, анахьэу ахэр зэдимыштэхэу зыхъурэм, зэригъэтэрэзыжьхэрэм ишIуагъ. Джары культурэм «бзэр инапIэу» зыкIыщыIэр ыкIы зыкIыхахъорэр, «напIэр» арэп культурэр зыфэдэнэу щытыр къэзыухэсырэр. Бзэм, гупшысэм, культурэм язэпхыныгъэ имэхьанэ ишIуагъэ къебгъэIыхы хъунэу щытэп. Бзэр ары, нэмыкIэп, цIыфым идунай ылъапсэр, нэбгырэ пэпчъ ыгъэпсызэ, тыкъэзыуцухьэрэ дунаим хэтлъагъорэ пкъыгъо ыкIи хъугъэ-шIагъэ бэдэдэхэмрэ гъэпсыкIэ ахелъхьэ. Сыд фэдэрэ пкъыгъуи къэхъугъэ-къэшIагъи цIыфым зылъыIэсырэ къодыер ахэмэ цIэ яIэ зыхъурэм ары. Арэу щымытымэ ахэр тэркIэ щыIэхэп. ЦIэ зафишIкIэ цIыфым ар зы пкъэу хъым хегъэуцо, джа изэхашIэ зэрэзэхэт хъагъэм изы хъагъэ налъэу, нэмыкIэу къэIуагъэмэ, дунаиу цIыфмэ агъэпсыгъэм кIэу изы Iахьэу щыщ мэхъу. Бэр – цIыфхэр зэрэзэдэгущыIэхэрэ е язэхашIэ къезыгъажьэрэ ары къодыеу щытэп. Бзэ пэпчъ дунаим игъунджэу зэрэщытым имызакъоу, цIыфым иакъыл дунай шъхьаф зэпэшыгъэу щегъэпсы, нэфапIэр зэхелъхьэ. Арышъ, бзэмрэ дунэееплъыкIэмрэ зэкIэрыпчынхэ умылъэкIынэу зэпхыгъэх.

Культурологмэ ятхыгъэмэ бзэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щыфыхахы. ЦIыфыр къэзыуцухьэрэ дунаимрэ нэфапIэмрэ къызэрыщыхэрэ гъунджэу бзэр зэрэщытым дакIоу лъэпкъым идунэееплъыкI ыкIи изэхашI, илъэпкъ шэн, ихабз, изекIокIэ дах, ишапхъ, идунай. Бзэр культурэм ипхъонтэ хэхыгъ, сыда пIомэ шIэныгъэ пстэоу, шIыкIэ амалхэу, пкъыгъо лъапIэхэу, гушъхьэ лэжьыгъэхэу лъэпкъым зэIуигъэкIагъэхэр бзэм щыухъумагъэхэу – фольклорым, жабзэм, тхылъхэм ащыугъоигъэх. Бзэр культурэм изехьакIу, сыда пIомэ лIэужмэ алъызгъэIэсырэр бзэр ары. КIэлэ ыкIи пшъэшъэжъые цIыкIухэм ныдэлъфыбзэр зэрагъашIэу зыхъурэм апэ итыгъэ лIэужмэ агъэунэфыгъэмрэ зэIуагъэкIагъэмрэ зыщагъэгъуазэ. Ныдэлъфыбзэр ымышIэу цIыфым илъэпкъ изэхашIэ, ихабзэ, ибзыпхъэ шапхъэхэр, икультурэ идунай икъоу къыгурыIощтыхэп, зэригъэшIэшъущтыхэп, пкъырыхьащтыхэп.

Анахьэу бзэм ишIуагъэ къызщынафэхэрэр.

ЦIыфыр къэзыуцухьэрэ дунаим къыдиштэу, къыдэгъэшIыгъэу псэуныр ары. ГущыIэм пае, къушъхьэм, лъэгуанэм, сыбыр е къыблэм зэпыугъо имыIэу ащыпсэухэрэ лъэпкъхэм зэIуагъэкIэгъэ шIэныгъэмрэ шIыкIэ-зекIуакIэмрэ абзэ умышIэу ущыгъозэщтэп. Пкъыгъохэмрэ, къэхъугъэ-къэшIагъэхэмрэ ыкIи ахэмэ язэфыщытыкIэ, язэхьащырыгъэ, язэфэмыдэныгъэ уушэтынхэмкIэ бзэр амалышIу. ЦIыфым иIофшIагъэхэр зэхэщэгъэнымкIи ыкIи зэдегъэштэгъэнымкIи бзэм ишIуагъэ хэлъ.

Культурэр цIыфым лъызыгъэIэсырэр бзэр ары. Культурэм ишIуагъэу щыт цIыфыр нэмыкIырэ псэ зыпытмэ зэрахэушъхьафыкIыгъэр. Культурэм ехьылIэгъэ шIэныгъэхэр зэгъэуIунхэмрэ зэгъэпэшынхэмрэ ыкIи а шIэныгъэхэр лIэужмэ алъыгъэIэсынхэмрэ ахэмкIи амал къэзытырэр бзэ. Джары цIыфым ренэу ихахъо лIэуж пэпчъ икIэрыкIэу зыкIимыублэжьырэр. Нахьыжъмэ ижъ-ижъыжьым къыщыублагъэу зэфахьысыгъэр, кIаугъоягъэр бзэмкIэ къегъэгъунэхэшъ ары. Ащ фэдэ шIыкIэ амалхэр, сэнаущыгъэхэр хэмылъыгъэхэмэ цIыфыр псэушъхьэхэмэ зэратекIырэ хъатэ щыIэщтыгъэп. Псэушъхьэмэ ныдэлъфэу къадэхъугъэ нэшанэу, зэхэшIыкI зыми фырямыIэу зэрэзекIохэрэм фэдэу цIыфхэри зэхэтыныгъэхи. КъэIогъэн фае, ежь бзэри культурэм къыхьыгъэ, къыгъэшIыгъэ пкъыгъоу, ащ изы анахьышъхьэ Iахьэу, ар щызыгъэIэрэ шапхъэу плъытэнэу зэрэщытыр. Ащ къыушыхьатырэр цIыфыр къэзыуцухьэрэ дунаимрэ бзэмрэ азыфагур ежь цIыфыр ары – бзэр зыIулъэу, культурэр зыхэлъыр. ЦIыфыр ары къызэришIэрэ пкъэу хэлъхэмкIэ дунаир зэхэзышIэрэр ыкIи зэхэзышIыкIырэр, къызыгурыIорэр. Ащ елъытыгъэуи къэзыуцухьэрэ дунаим еплъыкIэу фыриIэхэр егъэпсых. Ахэр пIалъэм игъом нэмыкI цIыфмэ алъыбгъэIэсынхэ плъэкIыщтхэ гурыIогъум, шIошIыныгъэм, гупшысэ зэфэхьысыжьым щызэрегъэкIужьых. Арэущтэу зыхъукIэ дунэе нэфапIэмрэ бзэмрэ гупшысэшъугъэныр азыфагу дэуцо.

ГущыIэм пкъыгъор къыгъэлъагъорэп, ащ къыушыхьатырэр а пкъыгъор тыкъэзыуцухьэрэ дунаим зэрэщыщыр, ар цIыфым зэрилъэгъурэ шIыкIэр, культурэу хэлъым елъытыгъэу цIыфым изэхэшIыкI къызэриубытырэр ары. ЦIыфым пэпчъ изэхэшIыкI ежь игъашIэ щигъэунэфыгъэмрэ культурэу зыхищагъэмрэ къагъэпсы, а шIыкIэм тетэу лIэужэу блэкIыгъэмэ зэIуагъэкIагъэр къыIэкIахьэ. Тыкъэзыуцухьэрэр зэкIэ къызэрыщырэ гъунджэу бзэр плъытэнэу щытэп, ау бзэр бгъубэ зиIэ апч Iужъу Iэубытыгъу пIон плъэкIыщт, ащ пхырыплъыхэзэ цIыфхэр шъхьаджи икультурэ ыгъэпсыгъэ дунаим хэплъэх. Бзэри гупшысэныри культурэри зэкIэрыпчынхэ умылъэкIынхэу зэхэщыхьагъэх, шъхьаф шъхьафэу лэжьэшъунхэу щытыхэпышъ, щыри – зы мэхъух.

Нэфагъэм къыхэщыгъэ лъагъоу зэхэшIыкIымрэ а зэхэшIыкIыр гущыIэкIэ къэIонымрэ къякIурэр лъэпкъ пэпчъ хэушъхьафыкIыгъэу зыдыриI, чIыопсым, ом, чылагъоу зыхэтхэм агъэунэфыгъэу. Ащ къыхэкIэу цIыф лъэпкъ пэпчъ ежь ихъишъэ, ежь икультурэ ыкIи ыбзэ къыгъэпсырэ дунаирэ иIэх. ЫкIыIужькIэ ыкIи культурэм къыгъэпсырэ дунаир бзэм къыгъэпсырэ дунаим нахь фэшIыгъ. Ары ау бзэм къыгъэпсырэ дунаир ары культурэм къыгъэпсырэ дунаир къызщынафэрэр, къэIуагъэу зыщыхъурэр, къызщыухъумагъэу лIэужымэ зэралъыIэсыжьырэр.

Мыщ дэжьым гущыIэхэр пкъыгъохэр къызэрэIотэгъэ хъурэ-шIэрэр къызэрэгъэлъэгъогъэ амал къодыехэу щымытхэу, нэфагъэм изыпычыгъоу мэхъух. ЫпшъэкIэ къызэрэсIуагъэу, бгъубэ зиIэ апч Iужъу Iэубытыгъом пхырыплъызэ лъэпкъым ыгъэпсыгъэ культурэм идунай зэрэпхырыщыгъэм къыхэкIэу лъэпкъым инэшанэхэр къызыхэщырэ нэфагъэу щыт. Арышъ, гущыIэм пае, адыгэм шъо зэфэшъхьафхэу – шхъуантIэ ыкIи къашхъо елъэгъухэмэ, инджылызым зы шъо закъоу blue ылъэгъурэр. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, а зы пкъыгъомэ зэдяплъыхэ пэтми алъэгъурэр зэфэдэхэп, джарэущтэу бзэм цIыфым дунэе гъэнэфагъэ регъэлъэгъу. Нэфагъэм изы пычыгъо, а зы зэхэшIыкIыр бзэ зэфэшъхьафхэм зэфэшъхьафэу къыщытыгъэх. Джары нэмыкI къэралыгъуабзэ зэзгъашIэрэр хымэ дунаим нэIуасэ фэхъун фаеу къэзышIырэр, бзэу зэригъашIэрэм къыгъэпсыгъэ дунаир ежь иныдэлъфыбзэ къыгъэпсыгъэ дунаим ригъэкIунэу зыкIыфежьэрэр. Ары ыкIи нэмыкI къэралыгъуабзэм изэгъэшIэн къэзыгъэхьылъэрэри.

Бзэм къеушыхьаты, культурэм ау сыдми пышIагъэу зэрэщымытыр, арэущтэу щытыгъэмэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр сыдигъокIи зэгурыIоныегъэхэп. Зым ыбзэ адырэм зэригъэшIэшъуныеп. Бзэм изы анахь нэшэнэ шъхьаIэмэ ащыщ ар зэдэпсэлъэныгъэм ылъэныкъо пстэуми, ащ дакIоуи нэмыкIырэ культурэми, къякIоу зэрэщытыр.

Культурэ зэфэшъхьафхэр зыщызэуалIэхэрэм анахьэу къиныгъо къызыпыкIырэр зэдзэкIыжьыныр. Енэгуягъо, бзэ зэфэшъхьафымэ агъэпсыгъэ дунаимэ къахэхыгъэ пычыгъохэр зэрэзэфэмыдэхэр, арышъ зы бзэр адырэ бзэмкIэ зэбдзэкIэу зыхъурэм зэтефэжьынхэу амал щыIэп. Сыда пIомэ зы культурэм хэт пкъыгъохэмрэ зэхашIэхэмрэ къызэрэщыIуагъэхэм фэдэу нэмыкI культурэм хэмытыхэу мэхъу. Мары адыгабзэм хэтхэп «эль» е «виски» зыфаIохэрэ пкъыгъохэр, арышъ ахэр къизыIотыкIырэ гущыIэхэри адыгабзэм хэтхэп. Джащ фэдэу инджылызыбзэми хэтхэп гущыIэхэу пIастэ, щыпс, мамрыс нэмыкIхэри. ИщыкIагъэу зыхъурэм ащ фэдэ гущыIэхэр зыхэт бзэм зэрэщытхэу къыхахыхэшъ, нэмыкIыбзэм хагъэуцох. Сыд фэдэрэ бзи ащ фэдэхэу нэмыкIыбзэм къыхэкIыгъэу хэтхэр бэ хъурэп, зэкIэмкIи процетиблым къехъущтэп.

Енэгуягъо, культуритIумэ ащыщхэр зэгурыIонхэр къэзыгъэкъинхэрэм зэу ащыщ а зы зэхэшIыкIыр – егъэлыягъэу е имыкъупэу – бзэ зэфэшъхьафхэм къыщиIотыкIыгъэу зэрэщытыр ары (шъугу къэзгъэкIыжьын адыгэхэмрэ инджылызыхэмрэ шъохэр къызэраIорэм ехьылIэгъэ щысэр). Зэхэфыгъэн фэе Iофэу къэуцурэр гущыIэм имэхьанэ лексикэ зэхэшIыкIым (гущыIэм иденотацие: денотацие латин гущыIэу denotare – хэгъэунэфыкIын, къэгъэлъэгъон зимэхьанэм къытекIы) щыухыгъэу хъурэп, нахьыбэрэмкIэ зэлъытыгъэу хъурэр лексикэ-фразеологие зэпхыныгъэмрэ конотациемрэ (конотацие – латин гущыIэу connotare къэгъэнэфэн, къикIын зимэхьанэм къытекIы. БзэшIэныгъэмкIэ мэхьэнэ куу зиIэ е гум хэхьэрэ гущыIэм илIэужыгъоу, къежьэпIэ, гущыIэлъэ мэхьанэхэм ялъытыгъэмэ зэдэпсэлъэным (текстым) щыгъэфедагъэу хъурэр) – нэфагъэм ипкъыгъохэмрэ изэхашIэхэмрэ яхьылIагъэу лъэпкъым икультурэкIэ къызэрэщыхъухэрэр. ГущыIэм илIэужыгъоу зигугъу къэтшIыгъэхэр зэкIэри зэфэдэхэу хъун алъэкIыщтэп, ащ къыхэкIэу гущыIалъэхэм анэмыкI зыпари умыгъэфедэу зэдзэкIын Iофыр умыгъэцакIэмэ нахьышIу. НэмыкIыбзэр зэбгъашIэу ащ урыгущыIэу зыхъурэм, гущыIэ зырызэу нэмыкIыбзэр зэбгъашIэу урыгущыIэу уфежьэнэу щытэп, бзэм инэшэнэ зыпкъ ит гущыIэзэгъусэхэр дызэбгъашIэхэмэ анахь тэрэз.

ГущыIэм пае, уишIуагъэ ебгъэкIын плъэкIыщт, IэпыIэгъу уфэхъун, IэпыIэгъу ептын плъэкIыщт. АдыгабзэкIэ «оешхо» затIорэм урысыбзэкIэ «ое лъэш, кIуачI» (сильный дождь) раIуалIэ. Мы лексикэ-фразеологие зэпхыгъэ гущыIэхэу щысэу къэтхьыхэрэр, ныдэлъфыбзэм тызэрэщесагъэу, арэу щытын фаеу къытщыхъухэрэр, нэмыкI къэралыгъо щыщэу къытхэхьагъэмкIэ гурыIогъуае хъущт (гущыIалъэр ыгъэфедэзэ зэридзэкIы хъумэ).

Ащ нэмыкIэу пкъыгъохэмрэ хъурэ-шIэрэхэмрэ зэфэдэх нахь мышIэми лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якультурэ елъытыгъэу абзэхэмкIэ къызэрэIуагъэр гущыIэ шъхьафхэшъ, анахьэу гущыIэзэгъусэхэр, зэгурыIоныгъэр къегъэхьылъэ. ГущыIэм пае, урысыбзэкIэ «жгучий брюнет с голубыми глазами» пIомэ дахэу къызэкIоу алъытэ. А гущыIэ зэгъусэ дэдэхэр адыгабзэкIэ къэIуагъэу зыхъурэм – «къопцIэ (нашхъо) нэ шхъуантI», удым фэдэр гум къехьэ. Сыда пIомэ, адыгэмэ къопцIэ нашхъор уды, – аIо.

ГущыIэр бзэм изанэу щытышъ нэфагъэм ипкъыгъоу е щыхъурэ-шIэрэу къыриIотыкIырэм фэгъэхьыгъ. Ау ар культурэ пэпчъ зэфэшъхьафэу мэхъу, сыда пIомэ зэфэшъхьаф дэхэу хъунхэ алъэкIыщт а пкъыгъохэр е хъурэ-шIэрэхэр, ыкIи а культурэм ахэр зэрэщыгъэнэфагъэхэр. ГущыIэм пае, инджылыз гущыIэу «house» адыгэ гущыIэу «унэ» тIомэ имэхьанэ текIы. АдыгэмкIэ унэ – ар зыщыпсэурэ, зыщылэжьэрэ чIыпэу е сыд фэдэрэ бгъагъэу, къулыкъушIапIэуи хъун ылъэкIыщт. Инджылызым «house» ыIомэ унэ е бгъагъэ къырегъэкIы, ау бынунэ джэгупашъхьэм паекIэ гущыIэ шъхьафэу «home» егъэфедэ. Арэу зыхъурэм адыгабзэм гущыIэу «унэ» мэхьэнабэ къыщызэлъеубыты, инджылызыбзэм «house» гущыIэм нахьри.

Непэрэ мафэхэм шIэныгъэлэжьмэ зэдырагъаштэу алъытэ, лъэпкъ пэпчъ ыбзэрэ икультурэрэ зэдыхэтых цIыф пстэумэ язэфэдэ ыкIи лъэпкъ Iахьэхэр. Дунаим тет цIыф пстэумэ е культурэ шъхьафмэ ялIыкIохэмэ зэфэдэу къагурыIохэрэ, зэхашIыкIыхэрэ мэхьанэхэр, культурэзэфагу зэпхыныгъэм лъапсэ фэхъух. Ахэр ары мыхъугъэмэ культурэ зэфэшъхьафмэ зэгурыIоныгъэ азыфагу дэлъыхэныеп. Ащ дакIоу сыд фэдэрэ культури хэушъхьафыкIыгъэу, бзэм, зекIокIэ-шIыкIэ шапхъэхэм, шIошъхъуныгъэхэм, хабзэхэм, нэмыкIхэм ащыгъэпытагъэхэу культурэ мэхьанэхэр иIэх. ЫпшъэкIэ къэтIуагъэхэм зэкIэм къаушыхьаты я ХХ-рэ лIэшIэгъум къыхахыгъэ еплъыкIэу культурэр ар тамыгъэ ыкIи текст зэфэхьысыгъэу зэралъытэрэм изыIахьэу тэри бзэр, гупшысэр, культурэр щыри зэпхыгъэу тызэрэхаплъэрэр.

Бзэр ары дунаеу тыкъэзыцухьэрэр зэрэзэдгъашIэрэр. Бзэр ары цIыфхэр зэгурызгъаIохэрэр. Бзэр ары чылагъори культурэри. ЧылагъомкIэ, культурэмкIэ, хъишъэмкIэ бзэм имэхьанэ зы статья цIыкIукIэ къэптынэу уамалэп, ау уигущыIэ бгъэкIэкIмэ, бзэр щымыIэмэ – чылагъуи, культури, хъишъи – щыIэп.

Литературэр:

1. БЭС. Новейший энциклопедический словарь. – М.: Изд-во Рипол Классик, 2010. – 2144 с.
2. Гердер И. Г. Идеи к философии истории человечества. – М.: Наука, 1977. – 703 с.
3. Гумбольдт В. фон. Избранные труды по языкознанию: Пер. с нем. / Общ. ред. Г.В. Рамишвили; Послесл. А.В. Гулыги и В.А. Звегинцева. — М.: ОАО ИГ «Прогресс», 2000. – 400 с.
4. Комлев Н.Г. Словарь иностранных слов. – М.: Эксмо, 2006. – 669 с.
5. Кристева Ю. Семиотика. Исследования по семанализу. – Изд-во Академический Проект, 2013. – 288 с.
6. Культурология. XX век: Энциклопедия. В 2-х тт. – СПб: Алетейя / Университетская книга. – 1998. – 894 с.
7. Шпенглер О. Закат Европы. – М: «Наука», 1993. – 592 с.

Вестник науки АРИГИ №15 (39) с. 20-24